شرح عقیده طحاویه

بیان دو صفت حیات و قیومیت (پایداری)

شرح عبارت: خداوند متعال می‎فرماید: ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ﴾[البقرة: ٢٥٥] «خدا یکتاست و جز او معبودی نیست. زنده و پاینده است. نه چرت می‎گیردش نه خواب». نفی چرت و خواب، دلیلی بر کمال حیات و پایداری خداوند است. در جای دیگری می‎فرماید: ﴿الٓمٓ١ ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُ٢ نَزَّلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ﴾[آل عمران: ١-٣] «الف، لام، میم. خداست که هیچ معبودی جز او نیست و زنده پاینده است. این کتاب را به حق بر تو نازل کرد». همچنین می‎فرماید: ﴿۞وَعَنَتِ ٱلۡوُجُوهُ لِلۡحَيِّ ٱلۡقَيُّومِۖ﴾[طه: ١١١] «و در آن روز چهره‎ها در برابر [خدای] زنده پاینده خاضع شوند». در جای دیگری فرموده: ﴿وَتَوَكَّلۡ عَلَى ٱلۡحَيِّ ٱلَّذِي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحۡ بِحَمۡدِهِۦۚ﴾[الفرقان: ٥٨] «و بر آن زنده‎ای که نمی‎میرد تکیه کن و به ستایش او تسبیح گوی». همچنین می‎فرماید: ﴿هُوَ ٱلۡحَيُّ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ...﴾[غافر: ٦٥] «او زنده [ی حقیقی] است. معبودی جز او نیست». و پیامبر  ج می‎فرمایند: «إن الله لا ينام، ولا ينبغي له أن ينام» «خدا نمی‎خوابد و شایسته او نیست که بخوابد»[١٣٥].

وقتی طحاوی مشابهت خالق به مخلوق را نفی کرد، به چیزی که میان خدا و مخلوقاتش جدائی می‎اندازد اشاره کرد؛ چیزی که تنها خداوند متعال به آن متصف است و مخلوقاتش بدان متصف نیستند، از آن جمله عبارت: «او زنده‎ای است که نمی‎میرد» می‌باشد؛ زیرا صفت حیات ماندگار فقط مختص به خداوند متعال است و مخلوقاتش در آن سهمی ندارند، چون مخلوقات خدا همگی می‎میرند.

یکی دیگر از صفات مختص به خدا این است که او پاینده‎ای است که نمی‎خوابد، چون خواب و چرت به خداوند راه ندارد اما مخلوقات چنین نیستند و می‎خوابند. این هم اشاره به این نکته دارد که منظور از نفی تشبیه، نفی صفات نیست، بلکه خداوند متعال به خاطر کمال ذاتش موصوف به صفات کمال می‎باشد.

پس زنده‎ای که حیات ماندگار و ابدی دارد شبیه زنده‎ای که حیات فانی دارد، نیست. به همین خاطر حیات دنیا، سرگرمی و بازیچه است و حیات حقیقی مربوط به سرای آخرت است؛ ﴿وَإِنَّ ٱلدَّارَ ٱلۡأٓخِرَةَ لَهِيَ ٱلۡحَيَوَانُۚ﴾[العنكبوت: ٦٤] «و حیات حقیقی همانا سرای آخرت است». پس حیات دنیا همانند خواب است و حیات آخرت همانند بیداری. البته گفته نمی‎شود: حیات آخرت، کامل است در حالی که مخلوق است، چون می‎گوییم: زنده‎ای که حیات جزو صفات ذاتی او باشد، کسی است که آن حیات دائمی را به مخلوق بخشیده است. پس آن مخلوق زمانی حیاتش باقی می‎ماند که خداوند آن را پایدار بگذارد و چنین نیست که دوام و ماندگاری وصف لازم و ذاتی آن باشد، برخلاف حیات پروردگار که وصف لازم و ذاتی اوست. سایر صفات خدا هم چنین است. بنابراین صفات خالق به گونه‎ای است که در شأن اوست و صفات مخلوق هم به گونه‎ای است که در شأن اوست.

بدان که این دو اسم، یعنی حی (زنده) و قیوم (پاینده) در سه سوره قرآن با هم ذکر شده‎اند همچنان که ذکر شد. این دو اسم از بزرگترین نام‎های زیبای خداوند است. حتی بعضی می‎گویند: این دو اسم، اسم اعظم[١٣٦] هستند، چون این دو اسم دربردارنده اثبات صفات کامل است. صفت «قیوم»، دلالت بر معنای ازلی و ابدی بودن دارد که لفظ قدیم بر آن دلالت ندارد. همچنین صفت قیوم بر واجب الوجود بودن دلالت دارد. به علاوه «قیوم»، بلیغ‎تر و رساتر از «قیام» است، چون «واو» قوی‌تر از «الف» است و بنا به اتفاق مفسران و اهل لغت، قیوم قائم به ذات بودن خدا را می‎رساند، این امر به طور بدیهی و ضروری معلوم است. اما در اینکه آیا «قیوم» این را می‎رساند که برپادارنده غیر خود باشد و غیر به وسیله آن برپا باشد یا نه؟ دو قول هست که قول صحیح‎تر آن است که بله، قیوم، این را می‌رساند که برپادارنده غیر خود است. همچنین «قیوم» دوام و کمال قیامش را می‌رساند به خاطر مبالغه‎ای که در آن هست. پس خداوند سبحان از بین نمی‎رود و ناپدید هم نمی‌شود، چون موجود ناپدید قطعاً از بین می‌رود. به عبارت دیگر خداوند متعال ناپدید و فانی و معدوم نمی‎شود و نقص به او راه ندارد، بلکه ماندگار و پابرجا و باقی است که پیوسته متصف به صفات کمال است.

اینکه صفت «قیوم» همراه صفت «حی» آمده مستلزم سایر صفات کمال است و نشان دهنده بقا و دوام این صفات و نشان دهنده منتفی بودن نقص و عدم از این صفات در ازل و ابد می‎باشد. به همین خاطر آیه ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ﴾ بزرگترین آیه در قرآن است.

همچنان که این مطلب در حدیث صحیح از پیامبر  ج به ثبوت رسیده است[١٣٧].

[١٣٥]- مسلم به شماره‎های ١٧٩ و ٢٩٣ در مبحث «الإیمان» باب قوله  ÷: «إنّ الله لا ينام»: آن را آورده است. لفظ کامل حدیث این است: «يخفضُ القِسطَ ويرفعه، يرفع إليه عمل الليل قبل عمل النهار، وعمل النهار قبل عمل الليل، حجابه النور، لو کشفه، لأحرقت سُبُحاتُ وجهه ما انتهی إليه بصره من خلقه»: «ترازو را پایین می‎آورد و آن را بلند می‎گرداند. اعمال شب قبل از اعمال روز و اعمال روز قبل از اعمال شب به سوی او بلند می‎شود. حجاب او، نور است اگر آن را کنار نهد، انوار باری تعالی خواهد سوخت». ابن ماجه به شماره‎های ١٩٥ و ١٩٦ در مبحث «المقدمة»، باب «فیما أنکرت الجهمیة»، احمد در «المسند» ج٤ صفحات ٣٩٥، ٤٠١و ٤٠٥ طیالسی به شماره ٤٩١؛ ابن خزیمه در کتاب «التوحید»، صص١٩و ٢٠؛ ابن حبان در «صحیح خود» به شماره ٢٦٦؛ آجری در کتاب «الشریعة» ص٣٠٤؛ بیهقی در کتاب «الأسماءوالصفات» صص١٨٠-١٨١؛ و بغوی در «شرح السنة» به شماره ٩١ آن را روایت کرده‎اند.

[١٣٦]- از اسماء بنت یزید روایت است گوید: از رسول خدا  ج شنیدم که می‎گفت: «إن في هاتين الآيتين اسم الله الأعظم: «وإلهُکم إلهٌ وَاحدٌ لا إلَه إلّا هُوَ الرَّحمنُ الرَّحيمُ» و «الم، اللهُ لاَ إلَه إلا هُوَ الحَيُّ القَيُومَ»: (در این دو آیه اسم اعظم خداوند هست. «و معبود شما یکی است معبودی جز او نیست که بخشنده و مهربان است» و «الف،لام، میم. خداوند کسی است که معبودی جز او نیست و او زنده و پاینده است»). ابن ابی شیبه در «المصنف» ج١٠ ص٢٧٢؛ احمد در مسند خود، ج٦ ص٤٦١؛ دارمی در سنن خود، ج٢ ص٤٥٠؛ ابوداود به شماره ١٤٩٦؛ ترمذی به شماره ٣٤٧٨؛ طحاوی در «مشکل الآثار»، ج١ ص٦٤؛ طبرانی در «المعجم الکبیر»، ج٢٤، صص١٧٤-١٧٥؛ و بغوی در «شرح السنة» به شماره ١٢٦١ از چندین طریق از عبیدالله بن ابی زیاد، از شهر بن حوشب از اسماء بنت زید آن را روایت کرده‌اند. در عبیدالله بن ابی زیاد و شهر بن حوشب ضعف خفیفی وجود دارد. این روایت شاهدی صحیح دارد که آن را تقویت می‌گرداند. این شاهد هم از طریق روایت انس می‌باشد که ابوداود به شماره ١٤٩٥؛ نسائی در سنن خود ج٣ ص٥٢؛ ابن ماجه به شماره ٣٨٥٨؛ ابن حبان به شماره ٢٣٨٢؛ و حاکم در «المستدرک» ج١ صص٥٠٣-٥٠٤ آن را آورده‎اند.

[١٣٧]- مسلم به شماره ٨١٠ در مبحث «في صلاة المسافرين و قصرها»، باب «فضل سورة الکهف و آية الکرسي» از طریق روایت ابی بن کعب آن را آورده است. لفظ حدیث از این قرار است: «يا أبا المنذر أتدري أیُّ آيةٍ من کتاب الله معك أعظم؟» قال: قلت: الله و رسوله أعلم. قال: «يا أباالمنذر أتدري أیُّ آية من کتاب الله معك أعظمُ؟» قال: قلت: ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ﴾ قال: فضرب في صدري و قال: «والله ليَهنِك العلمُ سا أبا المنذر» «ای ابومنذر! آیا می‎دانی کدام آیه قرآن که همراه داری بزرگ‎تر است؟» ابومنذر گوید، گفتم: خدا و پیامبرش بهتر می‎دانند. آن حضرت دوباره فرمود: «ای ابومنذر! آیا می‎دانی کدام آیه قرآن که همراه داری بزرگ‎تر است؟» ابومنذر گوید، گفتم: آیه ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ﴾ ابومنذر گفت: آنگاه پیامبر  ج دستی بر سینه‎ام زد و فرمود: «ای ابومنذر! حتماً علم گوارایت می‎شود». احمد در مسند خود، ج٥ ص١٤٢؛ عبدالرزاق به شماره ٦٠٠١؛ طیالسی به شماره ٥٥٠؛ حاکم در «المستدرک»، ج٣ ص٣٠٤؛ و ابوداود به شماره ١٤٦٠ در مبحث «في الصلاة» باب «ما جاء في آية الکرسي» آن را روایت کرده‎اند و ترمذی پس از حدیث شماره ٢٨٨٣ اشاره به روایت ابی بن کعب راجع به ثواب قرآن نموده است.