شرح عقیده طحاویه

انواع اراده

محققان اهل سنت بر این باورند که اراده در قرآن دو نوع است:

١- اراده تکوینی ٢- اراده تشریعی.

اراده تشریعی، در بردارنده‌ی محبت و رضاست.

اراده تکوینی، مشیتی است که شامل تمامی پدیده‎هاست و مانند این آیه که می‎فرماید: ﴿فَمَن يُرِدِ ٱللَّهُ أَن يَهۡدِيَهُۥ يَشۡرَحۡ صَدۡرَهُۥ لِلۡإِسۡلَٰمِۖ وَمَن يُرِدۡ أَن يُضِلَّهُۥ يَجۡعَلۡ صَدۡرَهُۥ ضَيِّقًا حَرَجٗا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي ٱلسَّمَآءِۚ﴾[الأنعام: ١٢٥] «پس هر کس را خدا بخواهد هدایت کند، سینه‎اش را برای اسلام بگشاید، و هر که را بخواهد در گمراهی وانهد، سینه‎اش را تنگ و تنگ‌تر گرداند؛ چنان که گویی درآسمان بالا می‎رود». خداوند از زبان نوح  ÷ می‎فرماید: ﴿وَلَا يَنفَعُكُمۡ نُصۡحِيٓ إِنۡ أَرَدتُّ أَنۡ أَنصَحَ لَكُمۡ إِن كَانَ ٱللَّهُ يُرِيدُ أَن يُغۡوِيَكُمۡۚ﴾[هود: ٣٤] «و اگر من بخواهم شما را اندرز دهم، در صورتی که خداوند [به سزای کفرتان] بخواهد گمراهتان کند، اندرز من شما را سودی نخواهد بخشید». یا در جای دیگری می‌فرماید: ﴿وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَفۡعَلُ مَا يُرِيدُ٢٥٣﴾[البقرة: ٢٥٣] «و لیکن خدا آنچه اراده کند انجام می‎دهد [تاآنها در انتخاب راه آزاد باشند]».

اراده دینی و تشریعی مانند این آیه که خداوند می‎فرماید: ﴿يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ﴾[البقرة: ١٨٥] «خدا برای شما آسانی می‎خواهد و سختی نمی‎خواهد».

یا در جای دیگری می‎فرماید: ﴿يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمۡ وَيَهۡدِيَكُمۡ سُنَنَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ وَيَتُوبَ عَلَيۡكُمۡۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ٢٦ وَٱللَّهُ يُرِيدُ أَن يَتُوبَ عَلَيۡكُمۡ وَيُرِيدُ ٱلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ ٱلشَّهَوَٰتِ أَن تَمِيلُواْ مَيۡلًا عَظِيمٗا٢٧ يُرِيدُ ٱللَّهُ أَن يُخَفِّفَ عَنكُمۡۚ وَخُلِقَ ٱلۡإِنسَٰنُ ضَعِيفٗا٢٨﴾[النساء: ٢٦-٢٨] «خدا می‎خواهد [حکم خویش را] برای شما بیان کند و راه و رسم پیشینیان [صالح] را به شما ارائه دهد و بر شما ببخشاید، و خدا دانای حکیم است وخدا می‎خواهد بر شما ببخشاید، و کسانی که پیرو شهواتند می‎خواهند شما دستخوش انحراف بزرگی شوید. خدا می‌خواهد بر شما آسان گیرد، و آدمی ناتوان آفریده شده است». در جای دیگری می‌فرماید: ﴿مَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيَجۡعَلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ حَرَجٖ وَلَٰكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمۡ وَلِيُتِمَّ نِعۡمَتَهُۥ عَلَيۡكُمۡ﴾[المائدة: ٦] «خدا نمی‎خواهد برای شما دشواری بیافریند، بلکه می‎خواهد شما را پاک و نعمتش را بر شما تمام کند». همچنین می‎فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا٣٣﴾[الأحزاب: ٣٣] «جز این نیست که خدا می‎خواهد آلودگی را از شما اهل بیت بزداید و شما را کاملاً پاکیزه گرداند».

این اراده هما چیزی است که در امثال گفته‎های انسان به کسی که کارهای زشت را انجام می‎دهد، می‌آید، مثلاً می‎گویند: این فرد کاری را می‎کند که خداوند آن را نمی‌خواهد یا آن را دوست ندارد و آن را نمی‎پسندد و بدان امر نمی‎کند.

اما اراده تکوینی، اراده‎ای است که در گفته مسلمانان می‎آید، که می‎گویند: هر چه بخواهد می‌شود و هر چه نخواهد نمی‎شود.

فرق میان اراده کسی که اراده می‎کند کاری انجام دهد و میان اراده وی بدون آنکه کاری انجام دهد، ثابت و روشن است. پس هرگاه کسی خواست کاری انجام دهد، این اراده، معلق به کارش است و اگر از دیگری خواست کاری انجام دهد، این اراده برای کار دیگری است. و هر دو نوع اراده برای مردم معقول است و امر مستلزم اراده دوم یعنی اراده تشریعی است و مستلزم اراده اول یعنی اراده تکوینی نیست.

پس خداوند متعال هرگاه بندگان را به کاری امر کند، گاهی می‎خواهد شخص امر شده را بر کاری که بدان امر شده یاری دهد و گاهی آن را نمی‌خواهد هر چند از او خواسته که آن کار را انجام دهد.