توصیف اصل نسخههای خطی که در تحقیق بدانها تکیه شده است
١- نسخه اوّل: که به عنوان نسخه اصلی قلمداد شده، زیرا قدیمیترین نسخه و بهترین و واضحترین نسخه است که با حرف (أ) علامتگذاری شده است. این نسخه کپی نسخه اصلی موجود در کتابخانه مدرسه «قادریه»[٣٣] در بغداد به شماره: ٥٣٩ می‌باشد.
تعداد برگ‌های این نسخه، ٣٣٩ برگ در مقیاس ١٤×١٩ می‌باشد. تعداد سطرهایش در هر صفحه ١٧ سطر است و هر سطر تقریباً ١٢ کلمه دارد.
این نسخه، نسخهای گرانبها است، با خط درشت و اعرابگذاری زیبا نوشته شده، و از نسخه مؤلف که در زمان حیاتش کنترل نموده، نقل شده است[٣٤]. سپس با نسخه مؤلف پس از وفاتش مطابقت داده شده و بر اساس آن تصحیح شده است. همچنان که در حاشیه برگ‌های ٥، ٧، ٩، ١٠، ١٥، ١٨، ٢٥، ٣٠، ٣٤، ٤٤،٥٠، ٥١، ٥٤، ٦٣، ١١٣، ١٢٦، ١٨٦ و ١٩٠ این نکته قید شده است. در حاشیه برگه ١٨٦ آمده است: «این نسخه با نسخه مصنف که با خط خود نوسته و بر او خوانده شده، مطابقت داده شده است. خداوند او و ما را مورد رحمت خویش قرار دهد آمین!».
در حواشی این نسخه، تصحیحات زیادی وجود دارد و کلمات و عباراتی که در اثنای نسخهبرداری افتاده، آورده شده و اکثر نصوص احادیث اعرابگذاری شده است.
در برگه آخر نسخه مذکور آمده: «این نسخه در روز پنجشنبه دوازدهم ربیعالاول سال ٧٨٢هـ.ق به دست بنده نیازمند به بخشش پروردگار توانایش، عمر بن محمد بن احمد بن یحیی حنفی به پایان رسید. خداوند با لطف و مرحمت خویش با وی برخورد نماید و پدر و مادرش و همه مسلمانان را مورد مغفرت قرار دهد آمین!».
یکی از اشکالات و معایب این نسخه، آن است که در صفحه عنوان، نام شرح و مؤلف قید نشده،[٣٥] و صفحهای از آن، که قسمتی از برگه نهم است، افتاده، و تحریفات و اشتباهات زیادی در ٤٠ برگ آخر وجود دارد که نشان میدهد مطابقت به طور دقیق انجام نشده است.
٢- نسخه دوّم که با حرف (ب) علامتگذاری شده است. این نسخه، کپی اصل نسخه خطی موجود در کتابخانه «لاله لی» چسبیده به کتابخانه «سُلیمانیه» در استانبول زیر شماره: ٢٣٢٠ در ضمن مجموعهای از نسخهها می‌باشد. این نسخه، ١٧٧ برگ در مقیاس ١٥×٢١ است. تعداد سطرهایش در هر صفحه، ١٩ سطر است وهر سطر تقریباً ٢٠ کلمه دارد. در صفحه اول، نام سه کتاب: «النور الساطع في شرح العقيدة الطحاوية» اثر امام بزرگوار منکوبرس، و «شرح العقیدة الطحاویة» اثر دانشمند گرامی ابن العزّ حنفی، و «الجواهر المضية في عقائد الحنفيه» قید شده است پس از مراجعه به آن برای ما معلوم شد که کتاب سوم در آن نیست و این نسخه تنها شامل دو شرح اول می‌باشد. «شرح ابن ابی العزّ» از برگه ٧٥ شروع میشود که در این صفحه با خط درشت نوشته شده: «شرح الطحاوی» اثر ابن العزّ. سپس لفظ «أبی» با خطی دیگر و باریک و متفاوت با خط قبلی و با رنگ آبی میان کلمه «ابن» و «العز» داخل شده است و در برگه ١٧٩ به پایان میرسد. «شرح طحاوی» ١٠٤ برگ از این مجموعه را اشغال کرده، و با خطی باریک و نزدیک به هم نوشته شده است. خواندن بعضی از جملات برای افراد ناوارد به خاطر واضح نبودن و تداخل با همدیگر، سخت است.
این نسخه، نسخهای مطمئن و خوب و قابل اعتماد است که یکی از علما اقدام به نوشتن آن از روی نسخهای که از خط مؤلف نقل شده، نمود و با آن مطابقت داده شد. در برگه آخر نسخه مذکور آمده است: «این نسخه در شب جمعه هفتم ماه محرم آغاز ماهها به سال ٨٨٣ هـ.ق از روی نسخهای که از خط مؤلف / نقل شده، نوشته شد. سپاس و ستایش مخصوص خد است. خداوند ما را بر قرآن و سنت همراه محمد و پیروان و یاران و همسران و فرزندان و امتش بمیراند! نیازمند بخشش خداوند، هبة الله ابونصر عبدالوهاب بن احمد بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن ابی نصر محمد بن عربشاه بن ابی بکر عثمان انصاری[٣٦] حنفی آن را نوشته است.
خداوند متعال با کرم جلیه و الطاف خفیه خود با آنان برخورد نماید آمین!».
در حاشیه این صفحه نیز آمده است: «این نسخه با نسخهای که از آن نقل شده، مطابقت داده شده و بر اساس آن تصحیح شده، ستایش و سپاس مخصوص خداوند است».
این نسخه گرچه بعد از نسخه (أ) نوشته شده اما از لحاظ خوبی و دقت و بررسی چیزی ازآن کمتر ندارد اگر قلم نویسندهاش منحرف نمی‌شد چون در چندین جا، کلمه یا جملهای افتاده است. او بعضی از آنها را با مطابقت این نسخه با اصل نسخه جبران نموده اما موارد زیادی را جبران نکرده، که ما در تعلیقات و حواشی که آوردهایم، آنها را خاطرنشان ساختهایم.
چه بسا این نسخه از نسخه (أ) نقل شده است. آنچه این امر را تأیید و تقویت میکند، تطابق و توافق و مثل هم بودن دو نسخه در حاشیهها می‌باشد:
١- در پاورقی برگه١٠ از نسخه (أ) این متن آمده است: «ليس في النسخة الأصل «إن» و الظاهر أن نظم الکلام يحسن بها أو يتعين»: «در نسخه اصلی کلمه «إن» وجود ندارد. ظاهراً نظم کلام با بودن آن، زیباست، حتماً باید این کلمه باشد تا نظم کلام درست باشد». عین همین تعلیق در نسخه (ب) برگه ٨١ آمده است.
٢- در پاورقی برگه ١٥ نسخه (أ) آمده است: نسخة الأصل: «الله مخلصين له الدّين» صح.
همین متن در نسخه (ب) برگه ٨٣ وجود دارد. و بالای کلمه «و قال»، کلمه «صح» قید شده است.
٣- در پاروقی برگه ٤٠ نسخه (أ) تعلیقی طولانی آمده و عین همین تعلیق در پاورقی برگه٩٢ نسخه (ب) آمده است.
٤- در پاورقی برگه٥٠ نسخ (أ) دو حاشیه وجود دارد. متن حاشیه اولی این است: «في نسخة الأصل دؤاد بالهمز، والصواب تركُ الهمز» «در نسخه اصلی کلمه «دؤاد» با همزه آمده و درست آن است که بدون همزه باشد». متن حاشیه دوم این است: «أوس بن حَجَر بفتح الحاء و الجیم، و وائل بن حُجر بضم الحاء و سکون الجیم» «أوس بن حَجَر با فتح «حاء» و «جیم»، و وائل بن حُجر با ضم «حاء» و سکون «جیم»». عین هر دو حاشیه در برگه ٩٥ نسخه (ب) هم آمده است.
٥- در پاورقی برگه ١١٥ نسخه (أ) حاشیه‌ای طولانی از سُهیلی نقل شده که عین این حاشیه در پاورقی برگه ١١٥ نسخه (ب) موجود است.
٦- در برگه ١٩١ نسخه (أ) حاشیه‌ای آمده که نص آن چنین است:
«بخط المؤلف / في اشتقاق اسم المُرجِئة قولان، أحدهما: أنه من الإرجاءِ، والثاني: أنه من الرَّجاء، ولکن المشهور مرجئة بالهمز، وهو من الإرجاء، والمعنی قريب لاجتماع الکلمتين في الإشتقاق الأکبر» «به خط مؤلف /آمده که راجع به اینکه کلمه «مرجئه» از چه گرفته شده، دو قول هست: اول- از إرجاء گرفته شده، دوم- از «رجاء» (امید) گرفته شده است. اما مشهور آن است که مرجئه با همزه آمده، که از «ارجاء» گرفته شده است. معنای هر دو نزدیک به هم است چون دو کلمه در اشتقاق بزرگتر به هم میرسند». عین این حاشیه در پاروقی برگه ١٣٧ نسخه (ب) آمده است.
این نسخه از میان تمامی نسخهها، نام شارح را صراحتاً در چندین جا آورده است که دیگر نسخهها هیچ کدام نام شارح را نیاوردهاند. از جمله جاهایی که این نسخه نام شارح را آورده، اینها هستند:
اول- صفحه اول مجموعه نسخه.
و دوم- در آغاز شرح.
این امر، فایده بسیار زیادی دارد، چون شناخت شارح که شخصیت و وضع و حالش بر بسیاری از اهل علم پوشیده بود را برای ما میسر میکند، و نسبت دادن شرح به او را مطمئنتر و محکمتر میکند.
٣- نسخه سوم که با حرف (ج) علامتگذاری شده است: این نسخه، کپی اصل نسخه خطی موجود در کتابخانه قادریه در بغداد می‌باشد. تعداد برگ‌هایش ٢٣٣ برگ در مقیاش ١٤×٢١ است. تعداد سطرهایش در هر صفحه، ٢١ سطر است و هر سطر تقریباً ١٣ کلمه دارد. و با خطی واضح نوشته شده است. این نسخه از نظر زمانی پس از دو نسخه قبلی نوشته شده و به احتمال قوی از نسخه (أ) گرفته شده، چون صفحاتی که از نسخه(أ) افتاده از همین نسخه نیز افتاده است. جای صفحه افتاده از این نسخه در وسط روی دوّم برگه ٦ است. همچنین در صفحه عنوان این نسخه، نام کتاب و مؤلف آن قید نشده همان طور که در نسخه (أ) نیز به همین صورت بود و در آن اشارهای نشده که این نسخه با اصل نسخهای که از آن گرفته، مطابقت داده شده است. همچنین بعضی اشتباهات و غلطها در آن موجود است و کلمات و عباراتی در جاهای زیادی از این نسخه افتاده که باعث شده این نسخه از لحاظ خوبی و دقت و درستی پایینتر از نسخه (أ) و (ب) باشد.
در برگه آخر این نسخه عبارتی آمده که نص آن چنین است: «قد وقع الفراغ من کتابته يومَ الأحد وقتَ الظهر يوم الحادی والعشرين من شهر شوال علی يدِ أفقر العباد، وأحوجهم إلی الله، محمد بن الحاج شهاب بن الحاج محمد بن يحيی تکريتی، اللهم اغفرله ولمن علّمه، ولمشايخه، ولمُستکتبِه، ولمن نظر فيه، ولجميع المسلمين، وذلك سنة ألف ومئتين وسبعة عشر سنة!» «نوشتن این نسخه، ظهر یکشنبه بیست و یکم شوال سال ١٢١٧هـ. ق توسط نیازمندترین بنده به خداوند، محمد بن حاج شهاب بن حاج محمد بن یحیی تکریتی به پایان رسید. پروردگارا! او و معلمان و اساتید او و کسی که بر او املا کرده و کسانی که به آن نگاه کردهاند را ببخشای».
در دنباله آن در همان برگه آمده است: «انَتَقلت بالشراء الشرعی إلی أقلّ عبادِالله الفقير المقرّ بالذنب والتقصير أحمد السويدی، عُفی عنه» «این نسخه با معامله شرعی به حقیرترین بنده خدا، نیازمند [بخشش خدا] معترف به گناه و تقصیر، احمد سویدی منتقل شده است. گناهانش مورد بخشایش قرار گیرد!».
برگههای ١٨٩، ٢٢٢و ٢٢٣ مرطوب شده و چند سطری از آنها از بین رفته و بسیاری از کلمات پاک شدهاند.
در برگههای ١٤، ٥٥، ٦١، ٦٨، ٧٩، ٨٦، ٨٧ و ١٠١ تعلیقات و توضیحاتی بر اساس آنچه در شرح آمده، وجود دارد که اکثر آنها از شیخ الاسلام ابن تیمیه و شاگردش ابن قیم نقل شدهاند و این تعلیقات و توضیحات ممکن است از نویسنده نسخه یا کسانی که به این شرح نگاه کردهاند، باشد.
٤- نسخه چهارم که با حرف (د) علامتگذاری شده است. این نسخه، کپی اصل نسخه خطی موجود در کتابخانه «دخنه» در ریاض زیر شماره ٣٥٢ می‌باشد که شیخ محمد بن ابراهیم آن را وقف نموده است. در این نسخه، نام مؤلف نیامده است. در صفحه عنوان آن، این عبارت آمده است: «شرح الطحاوي في العقيدة السلفية» شارح آن، استادش عمادالدین اسماعیل بن کثیر است. در بحث ایمان آورده: از استاد ما شیخ عمادالدین بن کثیر سؤال شد.
تعداد برگههای این نسخه، ٢٠٢ برگه در مقیاس ١٤×٢٠ است. تعداد سطرهایش در هر صفحه ١٧ سطر می‌باشد. هر سطر تقریباً ١٢ کلمه دارد.
خط این نسخه واضح و خوانا و زیباست، اما نویسندهاش دقت و محکمکاری به خرج نداده و اشتباهات و غلطهای زیادی در نسخه موجود است که کسی آن را خوانده آنها را تصحیح نموده یا آن را با اصل نسخهاش که نسخه مذکور از آن گرفته شده، مطابقت داده سپس آن را در حواشی آورده است. برای ما معلوم نشد که صاحب این تصحیحات کیست اما به هر حال از درک و علم و معرفت خبر میدهد.
این نسخه، آخرین نسخه این شرح است، که سلیمان بن ملّا محمد بن ملّا عبدالرحمن بن ملّا عبدالله بن مرعی بن ناصر بن حسین مشهور به سویدی، در سال ١٢١٧هـ.ق نسخهبرداری آن را به اتمام رساند. همچنان که در برگه آخر نسخه آمده است.
در چندین جا از آن نسخه استفاده کردهایم همچنان که در تعلیقات و توضیحات ما بیان شده است.
[٣٣]-¬ منسوب به امام و عالم و زاهد، شیخ عبدالقادر گیلانی، امام و بزرگ حنبلیها در عصر خود می‌باشد. این مدرسه در شهر بغداد محله «باب الشیخ» که در تاریخ عباسیان به «باب الأزج» معروف است، واقع شده است. این مدرسه در اصل مدرسه بزرگ حنبلیها، ابوسعد مبارک بن علی مُخرّمی بغدادی بوده که شاگردش شیخ عبدالقادر گیلانی تا زمان وفاتش (یعنی سال ٥٦١هـ.ق) عهدهدار تدریس در آنجا بوده و به همین خاطر به او منسوب شده است. اینجا نهایت تشکر و سپاسگزاری مینماییم از سرپرست اوقاف مدرسه قادریه، جناب آقای یوسف گیلانی که اقدام به کپی این نسخه و نسخه (ج) نموده و آن را به عنوان سهمی در خدمت و نشر علم به ما هدیه داد.
[٣٤]- نویسنده این نسخه در سال ٧٨٢هـ.ق یعنی ده سال قبل از وفات مؤلف آن را تمام کرده همان طور که در صفحه آخر نسخه آمده است.
[٣٥]- شاید علت قید نشدن نام مؤلف بر روی اکثر نسخههای خطی این شرح، این باشد که شارح / همان طور که گفته شد از وی نزد حاکم وقت بدگوئی شد و چیزهائی را به او نسبت دادند که به گمانشان، او از اهل سنت خارج شده، این امر باعث شد حاکم او را به تعزیر و برکنار شدن از وظایف و مسئولیت‌هایش محکوم کند به گونهای که عامه مردم از اطراف او دور میشدند و از خواندن تألیفاتش میترسیدند. از این رو نویسندگان آن نسخهها عمداً نامش را حذف میکردند تا مردم به سوی آنها روی آورند و نفع و فایده آنها فراگیر باشد و میان عامه مردم پخش شوند.
[٣٦]- او عبدالوهاب بن احمد بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم، تاج بن شهاب طرخانی، سپس دمشقی و حنفی مذهب، مقیم قاهره است و همچون پدرش به ابن عربشاه معروف است. وی در روز سهشنبه هیجدهم شوال سال ٨١٣هـ.ق در شهر «حاج طرخان» از صحرای «قپجاق» به دنیا آمد. سپس همراه پدرش به «توقات» و پس از آن به «حلب» و سپس به شام از آنجا نقل مکان نمود. قرآن را خواند و در محضر پدرش علوم عربی و فقه و دیگر علوم دینی را آموخت. او به قرائت صحیح مسلم توسط پدرش برای قاضی شهاب ابن الحبّال گوش فرا داد. همچنین از عایشه دختر شرائحی، و حافظ ابن حجر کسب علم نمود. او مدتی در قضاوت در شهر دمشق و قاهره، نایب قاضی بود. سپس به سال ٨٨٤هـ. ق در دمشق به طور مستقل قضاوت نمود. سپس در شوال سال بعدی از آن دست کشید و به قاهره آمد و از دست قرضهای که به سبب قضاوت در دمشق بدهکار شد، زیاد شکایت نمود. مدتی نگذشت که در مدرسه «صرغتمشیه» در قاهره فقه را تدریس نمود. و تا زمان وفاتش به سال ٩٠١هـ .ق در قاهره ماند. از جمله تألیفاتش کتاب «دلائل الإنصاف نظم مسائل طریقة الخلاف» که بیشتر از بیست و پنج هزار بیت شعر است، کتاب «الإرشاد المفید لخالص التوحید» و کتاب «الجواهر المنضّد في علم الخلیل بن احمد» می‌باشد. شرح حال وی در «الضوءاللامع» اثر سخاوی، ج٥ صص٩٧-٩٨؛ «کشف الظنون»، صفحات ٦٧، ٦٢٠، ٧٥٩، ٩٢٥، ١٠٥٦، ١٤٠٥، ١٧٩٦؛ و «شذرات الذهب»، ج٨ ص٥ آمده است.