چیز ممکنی که معدوم است، در خارج «شیء» نیست
علما راجع به چیز ممکنی که معدوم است، اختلاف نظر دارند که آیا آن، «شیء» است یا خیر؟ قول درست آن است که معدوم در خارج «شیء» نیست ولی خداوند هر چیزی را قبل از آنکه به وجود آید، میداند که به وجود میآید و آن را مقدور مینماید و گاهی آن را ذکر میکند و از آن خبر میدهد؛ مانند آیه: ﴿إِنَّ زَلۡزَلَةَ ٱلسَّاعَةِ شَيۡءٌ عَظِيمٞ١﴾[الحج: ١] «همانا زلزله قیامت واقعه بزرگی است». پس آنچه که هنوز به وجود نیامده و معدوم است، در علم و لوح المحفوظ و قرآن، «شیء» است اما در خارج «شیء» نیست همان طور که خداوند متعال میفرماید: ﴿إِنَّمَآ أَمۡرُهُۥٓ إِذَآ أَرَادَ شَيًۡٔا أَن يَقُولَ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ٨٢﴾[يس: ٨٢] «فرمان او هرگاه چیزی را اراده کند، تنها این است که به آن بگوید: باش، پس میشود». در جای دیگری میفرماید: ﴿وَقَدۡ خَلَقۡتُكَ مِن قَبۡلُ وَلَمۡ تَكُ شَيۡٔٗا٩﴾[مريم: ٩] «و خودت را پیش از این آفریدیم که چیزی نبودی»؛ یعنی در خارج، چیزی نبودی هر چند در علم خداوند، چیزی بود. باز خداوند میفرماید: ﴿هَلۡ أَتَىٰ عَلَى ٱلۡإِنسَٰنِ حِينٞ مِّنَ ٱلدَّهۡرِ لَمۡ يَكُن شَيۡٔٗا مَّذۡكُورًا١﴾[الإنسان: ١] «مگر نه این است که مدت زمانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟».
عبارت ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ﴾ «ردّی است بر مُشَبِّهه (تشبیه کنندگان صفات خدا به صفات مخلوقات) و عبارت ﴿وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ١١﴾[الشورى: ١١] ردّی است بر مُعطِّله (تعطیل کنندگان صفات خدا). پس خداوند سبحان متصف به صفات کمال است و در این صفات، مثل و مانندی ندارد. پس مخلوق هر چند شنوا و بیناست، اما شنوایی و بیناییاش همانند شنوایی و بینایی خداوند نیست. از اثبات صفات، تشبیه لازم نمیآید، چون صفات مخلوق آن چنان است که لایق او است و صفات خالق آن چنان است که لایق او است.
صفاتی را که خدا خود را بدان متصف نموده و عارفترین مخلوقات به پروردگارش و به اینکه چه چیزهائی برای خدا واجب است و چه چیزهایی بر او ممتنع و محال است، و خیرخواهترین مخلوقات به امت خود و فصیحترین و تواناترین مخلوقات بر بیان، خدا را بدان متصف نموده، نفی مکن؛ چون اگر چیزی از آن صفات را نفی کنی، به آنچه بر محمد ج نازل شده کفر ورزیده‌ای.
و هرگاه خدا را به صفاتی که خود را بدان متصف نموده متصف کنی، او را به مخلوقاتش تشبیه نکردهای، چون چیزی همانند او نیست و هرگاه خدا را به مخلوقاتش تشبیه کردی، به خدا کفر ورزیده‌ای. نُعیم بن حماد خُزاعی، استاد بخاری میگوید: هر کس خدا را به مخلوقاتش تشبیه کند، کفر ورزیده و هر کس صفاتی را که خدا خود را بدان متصف نموده، انکار نماید کفر ورزیده است. اثبات صفاتی که خداوند خود را بدان متصف نموده یا پیامبر ج خدا را بدان متصف نموده، تشبیه نیست. بعداً سخن طحاوی / میآید که: «ومَن لَم يَتَوَّق النَّفی والتَّشبيهَ، زَلَّ ولَم يُصبِ التنزيهَ» «هرکس از نفی (صفات خدا) و تشبیه (صفات خدا به صفات مخلوقات) خود را دور نگه ندارد، منحرف شده و تنزیه (خدا را) به جای نیاورده است».