شمول و فراگیری علم خدا
شرح عبارت: خداوند سبحان میداند چه بوده و چه می‌شود و میداند چیزی که نبوده اگر باشد چگونه است؛ همچنان که میفرماید: ﴿وَلَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ﴾[الأنعام: ٢٨] «و اگر هم بازگردانده شوند، بیشک به همان چه از آن نهی شده بودند، باز میگردند». هر چند میداند که آنان بازگردانده نمیشوند، اما خبر داده که اگر بازگردانده شوند، بیشک به همان چه از آن نهی شده بودند، باز میگردند. همچنان که در جای دیگری میفرماید: ﴿وَلَوۡ عَلِمَ ٱللَّهُ فِيهِمۡ خَيۡرٗا لَّأَسۡمَعَهُمۡۖ وَلَوۡ أَسۡمَعَهُمۡ لَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعۡرِضُونَ٢٣﴾[الأنفال: ٢٣] «و اگر خداوند خیری در آنها سراغ داشت ایشان را شنوا میکرد، و اگر هم شنواشان کرده بود با حالت اعراض پشت می‌کردند». در این آیه ردّی است بر رافضیها و قدریها که معتقدند: خدا چیزی را قبل از آنکه آن را بیافریند و به وجود آورد، نمیداند. این مسأله از فروعات قضیه قدر است که بعداً بیشتر درباره آن بحث می‌شود.
***
قوله: «و أمَرَهم بِطَاعَتِهِ، و نَهاهُم عَن مَعصيتِهِ».
ترجمه: «و مخلوقات را به اطاعت از خدا امر کرده و آنها را از نافرمانیاش نهی نموده است».
شرح عبارت: طحاوی / پس از ذکر آفرینش و قدر، امر و نهی را ذکر کرده و این اشاره به این نکته است که خداوند متعال مخلوقات را برای عبادت خود آفریده است. همچنان که میفرماید: ﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ٥٦﴾[الذاريات: ٥٦] «و جن و انس را نیافریدم مگر برای اینکه مرا پرستش نمایند». در جای دیگری میفرماید: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلۡمَوۡتَ وَٱلۡحَيَوٰةَ لِيَبۡلُوَكُمۡ أَيُّكُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗاۚ﴾[الملك: ٢] «همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان به عمل نیکوتراست».
***
قوله: «وکُلَّ شَیءٍ يَجري بِتقديرهِ ومَشيئتِهِ، ومَشيئتُهُ تَنفُذ، لا مَشيئةَ للِعَبادِ إلّا مَا شَاءَ لَهُم، فَما شَاءَ لَهُم کانَ، ومَا لَم يَشَأ لَم يَکُن».