فقه جامع بانوان

۳- فرایض وضو

خواهر مسلمانم! وضو دارای فرایض و ارکانی است که حقیقت آن را تشکیل می‌دهند، که اگر به یکی از آن‌ها خلل وارد شود وضو تحقق نیافته و شرع آن را باطل و بلا اعتبار می‌داند، و اینک توضیح آن‌ها:

۱- نیت: شرعاً وضو بدون نیت صحیح نیست و آن هم عبارت است از تصمیم قلبی بر انجام وضو به خاطر امتثال امر خدا. به دلیل قول حضرتصکه فرمود: «ارزش اعمال بستگی به نیت دارد و هرکسی در نتیجه به چیزی خواهد رسید که نیت آن را کرده است. هرکس نیت هجرت به سوی خدا و رسولش کند ثواب هجرت به سوی خدا و رسولش را دریافت می‌کند، و هرکس نیت هجرت به سمت دنیا و دست‌آوردن مال آن و یا به طرف ازدواج با زنی داشته باشد، مطابق نیتش پاداش کسب خواهد کرد». (روایت از جماعت).

بنابراین ای خواهر مسلمانم، محل نیت قلب است و تلفظ به آن مشروع نیست.

۲- شستن صورت؛ یک بار شستن صورت فرض است، و لازم است بدانید ای خواهر مسلمانم که شستن صورت باید از بالای پیشانی تا منتهای چانه و از بناگوش تا بناگوش را پوشش دهد چنانچه خداوند می‌فرماید: ﴿فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ﴾«روی‌های تان را بشوید» و واجب است آب بر صورتت از بالا به جانب پایین جاری شود معنای غسل این است.

۳- شستن دو دست با آرنج: یک بار شستن آن‌ها واجب است، چنانچه خداوند می‌فرماید: ﴿وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ﴾«و دست‌های تان را تا آرنج‌ها» و مرافق جمع مرفق بوده و عبارت از مفصل میان ساعد و بازو است.

۴- مسح سر: معنای مسح سر، خیس [مرطوب] شدن است چنانچه فرماید: ﴿وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ﴾«و سر‌های تان را مسح کنید» از علیسدر توصیف وضوی پیامبرصنقل شده که: رسول خداصمسح سر را یک مرتبه انجام می‌داد.

(روایت از ابوداود و ترمذی و نسائی با اسنادی صحیح).

و ترمذی دربارۀ حدیث گفته: در این باب صحیح‌ترین روایت است. رسول‌خداصمسح سر را به سه طریق انجام داده است:

(أ) مسح تمام سر: حدیثی را که عبدالله‌بن‌زید سروایت کرده که: همانا پیامبر‌اسلام صبا هر دو دست مسح سر را از جلو به عقب و بالعکس انجام داده است. (روایت از جماعت).

(ب) مسح کردن عمامه به تنهایی: عمروبن‌امیه سگوید: رسول‌خداصرا دیدم که عمامه و خفین را مسح می‌کرد. (روایت از بخاری و ابن‌ماجه و احمد).

با توجه به این حدیث، خواهر مسلمان می‌تواند صورت خود را بشوید و برای مسح سر، از روی مقنعه [روسری] آب مقنعه را مسح نماید.

(ج) مسح بر پیشانی و بر عمامه: مغیره‌بن شعبه سگوید: رسول‌خدا صوضو گرفت و پیشانی و عمامه و خفین را مسح کرد. (روایت از مسلم).

ای خواهر مسلمانم، بدان که مسح سر از جلو سرآغاز شده و با کشیدن دست به پشت سر پایان می‌یابد.

مسح بر روی گیسوها کفایت نمی‌کند زیرا اصل، مسح سر است نه موی سر.

در واقع مسح جلو سر کفایت می‌کند، به دلیل حدیث انس س‌که گوید: رسول خداصدستش را زیر عمامه‌اش بر دو قسمت جلو سر را مسح کرد و عمامه‌اش را بر نداشت. (روایت از ابوداود).

چنانکه اشاره کردیم در احادیث صحیح ثابت شده که رسول‌خداصمسح سر را از پیشانی به سمت پشت سر و بالعکس انجام داده است. و رسول خدا این شیوه مسح سر را ادامه داده، و تداوم حضرت بر آن، افضلیت آن را می‌رساند که: مسح سر از جلو آغاز می‌شود و در بعضی از حالات مسح قسمت‌های دیگر سر هم جایز است.

برتو پوشیده نماند که قول خدای تعالی: ﴿وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ﴾به این معنی نیست که سر را کلاً مسح کنیم. ولی چنانچه در معنی لغوی پیداست مفید این مطلب است که مسح از پیشانی صورت گیرد.

اینک آراء بعضی از علماء در این باره توجه کنید:

شافعی گفته است: مسح کمترین نقطه‌ای که جزء سر باشد واجب است.

احمد گفته است: مسح تمامی سر واجب است و مسح بعضی از سر هم کفایت می‌کند.

ابوحنیفه گفته است: مسح باید یک چهارم سر را در برگیرد.

مالک گفته است: مسح تمام سر و او /گاهی تمام سر را مسح و گاهی عمامه را مسح می‌کرد و گاهی نیز هم پیشانی و هم عمامه را مسح می‌کرد و هرگز به مسح بعضی از سر اکتفا نمی‌کرد. و به نظر من برای خواهر مسلمان جایز است یکی از این دو طریق را برگزیند:

یکم: می‌تواند تمام سر را مسح کند.

دوم: می‌تواند یک چهارم آن را مسح کند.

۵- شستن پاها با قوزک‌ها: چنانچه خداوند می‌فرماید:

﴿وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِ﴾.

و شستن پا امری است که رسول‌خداصانجام داده است. از عبدالله‌بن‌عمر بثابت است که گفت: در سفری رسول‌خداصاز ما تأخیر کرد و دیر هنگام به ما رسید که وقت نماز عصر در حال انقضاء بود، با شتاب شروع به وضو گرفتن و مسح پاهایمان نمودیم رسول‌خداصبا صدای بلند صدا زد و دو یا سه مرتبه فرمود: وای بر کسانی که در شستن‌پاها توجه به پاشنۀ پاها نکرده و آن‌ها را نشوید وای بر ایشان از عذاب دوزخ.

صحابۀ کرام شبر غسل دو پاشنۀ پا اجماع داشته‌اند.

۶- رعایت ترتیب در شستن اعضاء: به این معنی اول صورت و بعد از آن دست‌ها و بعد از آن مسح سر و سپس پاها را بشوید و این ترتیب در آیه وارد شده است:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قُمۡتُمۡ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِ﴾[المائدة: ۶].

که ترجمۀ آن گذشت.

در حدیث صحیح آمده که رسول خدا فرمود: «از چیزی آغاز کنید که خدا از آن آغاز کرده است». و در حدیث است که رسول‌خداصهیچگاه وضوی بدون ترتیب نگرفته است.

۷- گرفتن وضو در یک مرحله باشد و فاصله میان شستن اعضاء چندان زیاد نباشد. خواهر مسلمانم که اعضای وضو هم‌زمان خشک شوند، ولی اگر به علت تمام شدن آب یا قطع آن کمی فاصله ایجاد شود اشکال ندارد.