۱- معنی آن
الف) نکاح در لغت به معنی پیوند است، و برعقد، و جماع نیز اطلاق می‌شود، و بنابرقولی مرجوح به معنی تداخل است.
فراء گوید: نکح با ضمۀ اول و سکون ثانی، فرج است و کسر اول نیز در آن جایز است، و استعمال آن به معنی وطأ، بسیار است، و عقد نیز نکاح نامیده شده، زیرا سبب آن است.
ازهری گوید: اصل واژۀ نکاح در کلام عرب، وطأ (جماع) است، و اگر به ازدواج نکاح گفته می‌شود به علت این است که سبب آن است. گفته می‌شود: «نکح المطر الأرض»: باران به زمین اصابت کرد و «نکح النعاس عينيه»چرت زدن خواب به دو چشم او اصابت کرده است.
فارسی گوید: هرگاه گفتند: فلان پسر یا فلان دختر نکاح کرده است منظور از آن عقد است و اگر گفتند: فلانی با همسرش نکاح کرده منظور از آن وطأ است.
و دیگران در معنی آن گفته‌اند: اصل نکاح، لزوم چیزی برای چیزی دیگر همراه برتری بر آن است، و این تلازم هم در محسوسات است و هم در معانی. عربها گویند: گندم را در زمین نکاح کردم؛ یعنی آن را شخم زده و در آن بذر افشاندم، یا گویند: سنگریزه‌ها با پای شترها نکاح کرده‌اند؛ یعنی به آن چسبیده‌اند.
ب): نکاح در اصطلاح شرع: در حقیقت به معنای عقد است و به طور مجاز در وطأ استعمال می‌شود، به دلیل کثرت ورود آن در کتاب و سنت است که به معنای عقد آمده است، تا جایی که ادعا شده: در قرآن جز به معنای عقد نیامده است، و جملۀ ﴿حَتَّىٰ تَنكِحَ زَوۡجًا غَيۡرَهُۥ﴾[البقرة: ۲۳۰] در اعتراض وارد نیست، چون شرط
وطأ در تحلیل توسط سنت ثابت شده است. بنابراین، عقد برای وطأ واجب است، زیرا معنی: ﴿حَتَّىٰ تَنكِحَ﴾این است که یکی دیگر او را عقد نماید، و مفهوم آن این است: مجرد عقد کافی است ولی سنت بیان کرده که مفهوم غایب معتبر نبوده بلکه باید بعد از عقد، چشیدن شیرین جماع تحقق پذیرد، چنان که باید بعد از آن طلاق و عده هم تحقق پذیرند.
ابوالحسن‌بن‌فارس گوید: نکاح در قرآن جز برای تزویج نیامده است به غیر از لفظ نکاح در آیۀ: ﴿وَٱبۡتَلُواْ ٱلۡيَتَٰمَىٰ حَتَّىٰٓ إِذَا بَلَغُواْ ٱلنِّكَاحَ﴾[النساء: ۶]. که به گفتۀ ابن‌حجر واژه نکاح در آن آیه به معنی علم است.
و در روایتی از شافعیه همانند حنفیه نکاح، حقیقت در وطأ است و استعمال آن برای عقد مجاز است، و بنابرقولی مرجوح، لفظی است مشترک که بر هر کدام از وطأ و عقد اطلاق می‌شود، و زجاجی این را قطعی می‌داند.
ابن‌حجر گوید: در نظر من قول زجاج برتری دارد هرچند بیشتر در عقد استعمال می‌شود. و بعضی، معنی اول را ترجیح داده به این دلیل که اسامی جماع کلاً در قرآن به خاطر قبیح بودن ذکر آن، در قالب کنایه ذکر شده است، و بسیار بعید است کسی که قصد ناسزا نداشته باشد واژه‌ای را که ناسزا است برای آن به کار گیرد. بنابراین، واژۀ نکاح، در اصل به معنی عقد است، که البته این بستگی به تسلیم مدعی دارد که گوید: تمامی آن‌ها کنایه هستند.