۱۴- ارکان نکاح
تحقق عقد نکاح و ترتب آثار زناشویی، بستگی به تحقق ارکان ذیل دارد:
۱- تمییز متعاقدین، اگر یکی از زوجین دیوانه یا کودک غیر ممیز باشد، نکاح منعقد نمی‌گردد.
۲- اتحاد مجلس ایجاب و قبول، به گونه‌ای که کلام اجنبی میان ایجاب و قبول فاصله ایجاد ننماید یا فاصله‌ای در اثر مشغول شدن به امری دیگر به وجود نیاید که عرفاً اعراض از تزویج تلقی شود. و شرط نیست بلافاصله بعد از ایجاب، قبول گفته شود. بنابراین اگر مجلس به درازا کشید و گفتن صیغۀ قبول با تأخیر از ایجاب انجام شد و میان دو صیغه مطلبی دال بر اعراض از نکاح مطرح نشد، اتحاد مجلس به حکم خود باقی است.
و این، مذهب احناف و حنابله است.
و صاحب مغنی گوید: هرگاه قبول از ایجاب به تأخیر افتاد مادام در یک مجلس باشد و به امری غیر از نکاح مشغول نباشند، صحیح است، زیرا حکم مجلس همان حکم حالت عقد است؛ به دلیل صحت قبض در عقودی که قبض، در آن مشروط است، و ثبوت خیار در اثناء مجلس ولو اینکه به درازا کشد. بنابراین اگر متعاقدین قبل از قبول متفرق شدند، ایجاب باطل است و معنی آن محقق نمی‌شود، زیرا با تفرق اعراض حاصل، و نکاح باطل می‌گردد.
و اگر هر دو طرف به امری غیر از نکاح مشغول شدند به گونه‌ای که دو صیغۀ ایجاب و قبول از هم گسستند، همان حکم دارد، زیرا هنگام عقد، با اشتغال به غیر آن از قبول آن اعراض کرده‌اند.
اگر گروهی به نزد مردی بروند و به او بگویند: دخترت را به عقد فلانی در بیاور، و او بگوید: در مقابل هزار درهم به عقد او در آوردم، آنان برگشتند و به زوج خبر دادند و او گفت: قبول کردم، آیا این نکاح قبول است؟ بنابه گفته‌ای که از امام احمد در جواب این سؤال روایت شده است: بله نکاح صحیح است.
و فقهای شافعی مذهب فوریت آن را شرط صحت نکاح می‌دانند، و گویند: اگر میان ایجاب و قبول با گفتن خطبه فاصله ایجاد شود؛ برای مثال اگر ولی، بگوید: دخترم را به عقد تو در آوردم، و زوج بگوید: بسم‌الله والحمدلله والصلاة والسلام علی رسول‌الله، نکاح او را قبول کردم، در این موضوع بر دو رأیند.
رأی اول: قول شیخ ابوحامد اسفرایینی است مبنی بر اینکه چنین نکاحی صحیح است، زیرا فاصله به وسیلۀ خطبه ایجاد شده و خطبه یکی از اموری است که در عقد به آن امر شده است و با صیغۀ ایجاب و قبول منافات ندارد، و مانند تیمم در میان دو نماز جمع است.
و بنابر رأی دوم، صحیح نیست، زیرا میان ایجاب و قبول فاصله ایجاد شده و مانند آن است که با غیر خطبه این فاصله ایجاد شده باشد و این امر برخلاف تیمم است، زیرا تیمم میان دو نماز مأموربه است، ولی خطبه قبل از عقد، به آن امر شده است.
و اما امام مالک، کمی تأخیر میان ایجاب و قبول را جایز دانسته است.
سبب خلاف در این است که آیا ایجاب و قبول از طرف متعاقدین در یک زمان واحد شرط انعقاد است؟ یا نه؟
۳- نباید صیغۀ قبول مخالف ایجاب باشد، مگر اینکه مخالفت به سمت جهتی بهتر از صیغۀ ایجاب بوده و موافقت بیشتر از آن فهم شود، پس اگر ولی بگوید: دخترم فلانی را در مقابل یکصد سکه به نکاح تو درآوردم و طرف دوم بگوید: نکاح او را در مقابل دو صد سکه پذیرفتم، نکاح منعقد می‌گردد؛ زیرا قبول در برگیرندۀ بهتر از آن است که طرف اول گفته است.
۴- استماع الفاظ یکدیگر به گونه‌ای که مقصود یکدیگر را دریابند، اگرچه هر دو، معانی تک‌تک کلمات را فهم نکنند، چون اعتبار به مقاصد و معانی است نه ظواهر الفاظ.