فیض الباری شرح مختصر صحیح البخاری- جلد سوم

۲٩- باب: الزَّکَاةِ عَلَى الأَ قَارِبِ
باب [۲٩]: دادن زکات برای اقوام و نزدیکان

٧۴٠- وَعَنهُ سقَالَ: كَانَ أَبُو طَلْحَةَ أَكْثَرَ الأَنْصَارِ بِالْمَدِينَةِ مَالًا مِنْ نَخْلٍ، وَكَانَ أَحَبُّ أَمْوَالِهِ إِلَيْهِ بَيْرُحَاءَ، وَكَانَتْ مُسْتَقْبِلَةَ المَسْجِدِ، وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ جيَدْخُلُهَا وَيَشْرَبُ مِنْ مَاءٍ فِيهَا طَيِّبٍ، قَالَ أَنَسٌ: فَلَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ الآيَةُ«لَن تَنَالُواْ ٱلۡبِرَّ حَتَّىٰ تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَۚ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيۡءٖ فَإِنَّ ٱللَّهَ بِهِۦ عَلِيمٞ ٩٢» قَامَ أَبُو طَلْحَةَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ جفَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَقُولُ: «لَن تَنَالُواْ ٱلۡبِرَّ حَتَّىٰ تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَۚ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيۡءٖ فَإِنَّ ٱللَّهَ بِهِۦ عَلِيمٞ ٩٢» وَإِنَّ أَحَبَّ أَمْوَالِي إِلَيَّ بَيْرُحَاءَ، وَإِنَّهَا صَدَقَةٌ لِلَّهِ، أَرْجُو بِرَّهَا وَذُخْرَهَا عِنْدَ اللَّهِ، فَضَعْهَا يَا رَسُولَ اللَّهِ حَيْثُ أَرَاكَ اللَّهُ، قَالَ: فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «بَخٍ، ذَلِكَ مَالٌ رَابِحٌ، ذَلِكَ مَالٌ رَابِحٌ، وَقَدْ سَمِعْتُ مَا قُلْتَ، وَإِنِّي أَرَى أَنْ تَجْعَلَهَا فِي الأَقْرَبِينَ» فَقَالَ أَبُو طَلْحَةَ: أَفْعَلُ يَا رَسُولَ اللَّهِ، فَقَسَمَهَا أَبُو طَلْحَةَ فِي أَقَارِبِهِ وَبَنِي عَمِّهِ، [رواه البخاری: ۱۴۶۱].

٧۴٠- و از ابن عباسبروایت است که گفت: (ابوطلحه)ساز همۀ مردم انصار در خت خرما بیشتر داشت، و محبوبترین مال او درنزدش(بیرحاء) بود، [بیرحاء نام باغچه و یا نخلستانی بود] که مقابل مسجد[نبوی] قرار داشت، و پیامبر خدا جدر آن نخلستان رفته و از آب گوارای آن می‌نوشیدند.

انسسمی‌گوید: چون این آیۀ مبارکه نازل گردید: «تا وقتی که از مال دوست داشتنی خود نفقه نکنید هر گز ثوابی نمی‌برید»، ابو طلحهسنزد پیامبر خدا جآمد و گفت: یا رسول الله! خداوند متعال می‌فرماید که «تا وقتی که از مال دوست داشتنی خود نفقه نکنید هرگز ثوابی نمی‌برید» و چون از همۀ اموالم(بیرحاء) را بیشتر دوست دارم، در راه خدا صدقه باشد، و امیدوارم که خداوند متعال مزد و ثواب آن را درنزد خود برایم ذخیره نماید، و شما یا رسول الله! آن را در هر جا که می‌خواهید بنهید[یعنی هر طوری که مناسب می‌دانید در آن تصرف نمائید]!

گفت: پیامبر خدا جفرمودند: «به، به! این عجب مال فائده مندی است، این عجب مال فائده مندی است، آنچه را که گفتی شنیدم، و نظر من آن است که آن‌ها را برای اقوام خود صدقه بدهی».

ابو طلحه گفت: یا رسول الله! چنین می‌کنم و همان بود که ابو طلحه آن نخلستان را برای اقوام و اولاد عم خود تقسیم کرد [۴۳].

٧۴۱- عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الخُدْرِيِّ س، حَدیثُهُ فی خُروجِ النَّبیّ جإِلَی المُصَلَّی تَقَدَّمَ وَفي هذِهِ الرَّوایَة قَالَ: فَلَمَّا صَارَ إِلَى مَنْزِلِهِ، جَاءَتْ زَيْنَبُ، امْرَأَةُ ابْنِ مَسْعُودٍ، تَسْتَأْذِنُ عَلَيْهِ، فَقِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، هَذِهِ زَيْنَبُ، فَقَالَ: «أَيُّ الزَّيَانِبِ؟» فَقِيلَ: امْرَأَةُ ابْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ: «نَعَمْ، ائْذَنُوا لَهَا» فَأُذِنَ لَهَا، قَالَتْ: يَا نَبِيَّ اللَّهِ، إِنَّكَ أَمَرْتَ اليَوْمَ بِالصَّدَقَةِ، وَكَانَ عِنْدِي حُلِيٌّ لِي، فَأَرَدْتُ أَنْ أَتَصَدَّقَ بِهِ، فَزَعَمَ ابْنُ مَسْعُودٍ: أَنَّهُ وَوَلَدَهُ أَحَقُّ مَنْ تَصَدَّقْتُ بِهِ عَلَيْهِمْ، فَقَالَ النَّبِيُّ ج: «صَدَقَ ابْنُ مَسْعُودٍ، زَوْجُكِ وَوَلَدُكِ أَحَقُّ مَنْ تَصَدَّقْتِ بِهِ عَلَيْهِمْ» [رواه البخاری: ۱۴۶۲].

٧۴۱- حدیث ابو سعید خُدرِیسدر موضوع بیرون شدن پیامبر خدا جبه سوی عیدگاه قبلاً گذشت، و در این روایت آمده است که وی گفت:

چون پیامبر خدا جبه طرف منزل خود رفتند، زینب همسر ابن مسعودبآمد و اجازه داخل شدن خواست.

کسی برای پیامبر خدا جگفت که: یا رسول الله! زینب است[اجازه می‌خواهد].

فرمودند: «کدام زینب»؟

گفت: همسر ابن مسعود.

فرمودند: «بلی! برایش اجازه بدهید».

برایش اجازه داده شد.

[چون نزد پیامبر خدا جآمد] گفت: ای پیامبر خدا! امروز شما به صدقه دادن امر فرمودید، و من زیوری داشتم و می‌خواستم آن را صدقه بدهم، ولی ابن مسعود می‌گوید که او و فرزندش از هر کس دیگری که برایش صدقه بدهم مستحق‌تر هستند.

پیامبر خدا جفرمودند: «ابن مسعود راست می‌گوید، شوهر تو، و فرزند تو، از هرکس دیگری که برایش صدقه بدهی، مستحق‌تر هستند» [۴۴].

[۴۳] از احکام و مسائل متعلقه به این حدیث آنکه: ۱) داخل شدن در باغ و بستان رفیق خود، و نوشیدن از آب آن روا است، و این در صورتی است که باغ قفل نباشد، و بداند که این کار سبب کدورت برای صاحب باغ نمی‌گردد. ۲) مستحب است که در وقت صدقه دادن، از اهل علم و فضل مشوره خواسته شود. ۳) وکیل گرفتن در توزیع زکات و صدقات جواز دارد. ۴) صدقه دادن از مال خوب و دوست داشتنی، ثواب بهتر و بیشتری دارد. ۵) صدقه برای اقوام و نزدیکان، بهتر از صدقه دادن برای دیگران است، خواه صدقۀ فرضی باشد، و خواه صدقۀ نفلی. [۴۴] از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه: ۱) اکثر علماء، و از آن جمله امام شافعی، و احمد در یک روایت، و ابو یوسف و محمد رحمهم الله نظر به ظاهر این حدیث می‌گویند: برای زن جواز دارد که زکات مال خود را برای شوهر فقیر خود بدهد. ولی امام ابو حنیفه، و حسن بصری، و ثوری، و مالک و احمد رحمهم الله در روایت دیگری می‌گویند زکات دادن زن برای شوهر فقیرش جواز ندارد، و در این حدیث که جواز صدقه آمده است، مراد از آن، صدقۀ نفلی است، نه زکات واجب، و دلیل این امر آن است که در این مقدار مال، زکات واجب نمی‌شود. ۲) باید متذکر شد که جانبین، غیر از آنچه که ذکرش رفت، برای خود دلیل‌های دیگری نیز دارند، که تفصیل آن‌ها در مطولات فقه و حدیث مذکور است، و کسی که تفصیل بیشتری می‌خواهد به آن کتاب‌ها مراجعه نماید.