۴٧- باب: فِي الرِّکازِ الخُمُسُ
باب [۴٧]: در گنج، خُمس لازم است
٧۶۳- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ س: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ جقَالَ: «العَجْمَاءُ جُبَارٌ، وَالبِئْرُ جُبَارٌ، وَالمَعْدِنُ جُبَارٌ، وَفِي الرِّكَازِ الخُمُسُ» [رواه البخاری: ۱۴٩٩].
٧۶۳- و از ابو هریرهسروایت است که پیامبر خدا جفرمودند:
«آنچه را که حیوان [گریخته از صاحبش] تلف می‌کند هدر است، و اگر کسی [در ملک خود چاهی حفر می‌کند، و کسی در آن می‌افتد] و متضرر می‌گردد هدر است، و اگر کسی معدنی را کافته و دیگری در آن می‌افتد هدر است، و آنچه که از یافتن گنج بدست می‌آید، در آن خمس لازم است» [٧۸].
[٧۸] از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه: ۱) جمهور علماء می‌گویند: آنچه که حیوان تلف می‌کند، در صورتی که انسانی همراه آن حیوان نباشد، ضمانی بر صاحب خود آن نیست، ولی اگر کسی همراه آن حیوان باشد، از آنچه که حیوان تلف می‌کند، ضمان لازم می‌گردد امام مالک و اوزاعی و لیث رحمهم الله می‌گویند: آنچه را که حیوان به دست و یا پای خود تلف می‌کند در آن ضمانی نیست، و آنچه را که به دهان خود تلف می‌کند، در آن ضمان لازم می‌گردد، امام ابو حنیفه/می‌گوید: در چیزی که حیوان به پای خود تلف می‌کند ضمانی نیست، و از چیزی که با دست خود تلف می‌کند ضمان لازم می‌گردد، ولی اگر حیوانی معروف به فساد باشد، مانند: سگ‌هار، گاو مست، اسپ سرکش، و امثال این‌ها و صاحبش آن را بسته نکرده باشد، اگر چیزی را تلف کرد، به هر شکلی که تلف کرده باشد، و در هر وقتی که تلف کرده باشد، صاحبش ضامن می‌باشد. ۲) علماء براین متفق‌اند که از یافتن گنج (خمس) لاز می‌شود، و اما در مورد اشتراط نصاب اختلاف نظر داردند، در نزد احناف نصاب در معدن شرط نیست، بنابراین در معدن چه کم باشد و چه زیاد، خمس لازم می‌گرددف ولی در نزد جمهور علماء درمعدن نصاب شرط است، بنابراین اگر مقدار آن از نصاب زکات کمتر باشد، در آن خمس لازم نمی‌گردد. ۳) و در مورد جایی که معدن در آن یافت می‌شودف امام ابوحنیفه و احمد رحمهم الله می‌گویند: معدنی را که شخص در ملک خود می‌یابد، در آن خمس لازم نمی‌گردد، مگر آنکه بر مالی که یافته است یکسال بگذرد و به اندازه نصاب زکات باشد، که دراین حالت مانند هر مال دیگری بر وی زکات لازم می‌گردد، ولی در نزد امام مالک و امام شافعی رحمهم الله، گذشت سال شرط نیست، و به مجرد یافت شدن، باید خمس آن را بپردازد. ۴) در مورد آنچه که از دریا بدست می‌آید، امام ابو حنیفه/و محمد و مالک رحمهم الله می‌گویند: در آن خمس و یا زکاتی لازم نمی‌گردد، امام شافعی و احمد رحمهم الله می‌گویند: در آن خمس لازم می‌گردد، و ابو یوسف/می‌گوید: در آن زکات لازم می‌گردد. ۵) موارد مصرف خمس در نزد احناف، موارد مصرف غنیمت و فيء است، امام محمد/خمس باید برای قاریان قرآن مصرف گردد، و امام شافعی/می‌گوید: موارد مصرف آن، موارد مصرف زکات است.