فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۴۶] اعلامیه‌ی «انجمن مباحث علمی و افتا» در عقاید مذهب مرجئه، و دیدگاه شیخ الاسلام«ابن تیمیه» در مورد ایشان

الحمدلله وحده، والصلوة والسلام علی من لا نبی بعده... و بعد: انجمن دائمی مباحث علمی و افتا از چندین سؤال کننده استفاء اتی را دریافت نمود که این سؤالات بصورت امانت نزد «هیئت بلند پایه‌ی علما» با شماره‌‌های ذیل موجود هستند، شماره (۵۴۱۱) مورخه‌ی ۷/۱۱/۱۴۲۰هـ. شماره (۱۰۲۶) مورخه‌ی ۱۷/۲/۱۴۲۱هـ. شماره (۱۰۱۶)مورخه‌ی ۷/۲/۱۴۲۱هـ. شماره (۱۳۹۵) مورخه‌ی ۸/۳/۱۴۲۱هـ شماره (۱۶۵۰) مورخه‌ی ۱۷/۳/۱۴۲۱هـ. شماره (۱۸۹۳) مورخه‌ی ۲۵/۳/۱۴۲۱هـ. شماره (۲۱۰۶) مورخه‌ی ۷/۴/۱۴۲۱هـ..

موضوع سؤالات: در این اواخر عقاید مرجئه به صورت مخفی در حال شکل گیری است. تعداد زیادی از نویسندگان برای این منظور دست بکار شده‌اند، با این شیوه که سخنان شیخ الاسلام ابن تیمیه، را بصورت قطع و بریده نقل می‌کنند؛ که خیلی از مردم در تعریف ایمان به اشتباه می‌افتند.

تلاش این گروه بر آن است تا ایمان و عمل را دو مقوله‌ی جدای از هم معرفی کنند بدین صورت که در تعریف ایمان می‌گویند: ایمان عبارت است از تصدیق قلبی من‌های عمل؛ یا ایمان: تصدیق قلبی و تلفظ شهادتین با زبان را گویند، که با این تعاریف اعمال را از تعریف ایمان خارج می‌کنند، این گروه معتقدند، برای نجات، فقط ایمان کافی است، هرچند که فرد تارک تمام اعمال اسلامی‌باشد، در نتیجه، این اعتقاد باعث می‌شود، مردم خیلی راحت دست به ارتکاب معاصی و محرمات بزنند و گرفتار شرک و ارتداد شوند.

در مکتب مرجئه، برای نجات تن‌‌ها ایمان کافی است ارتکاب محرمات و ترک واجبات تأثیری در ایمان و نجات افراد ندارد؛ پس از تحقق ایمان، کسانی که به احکام اسلامی عمل نکنند باز هم روز قیامت اهل نجات هستند؛ این تفکر با خطراتی که جامعه‌ی اسلامی را تهدید می‌کند، مسایل عقیدتی و عبادی را نیز تحت الشعاع قرار می‌دهد. از شما انتظار می‌رود حقیقت مذهب مرجئه و پیامد‌های ناگوار آن را با دلیل از قرآن و سنت توضیح دهید. لطفاً نظریه‌ی شیخ الاسلام ابن تیمیه را بصورت مستند و مستدل بیان نمائید، تا مسلمانان در این زمینه بصیرت و آگاهی لازم را داشته باشند.

(والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته)

نظر انجمن مباحث علمی و افتا پس از بررسی سؤالات بشرح زیر است:

گفتار مرجئه، مبنی بر این که اعمال از دایره‌ی ایمان خارج هستند، و معتقدند: ایمان فقط تصدیق قلبی را گویند؛ یا ایمان تصدیق قلبی و اقرار با زبان را گویند. از دیدگاه این گروه اعمال جزو ایمان نیستند؛ بلکه اعمال شرط کامل شدن ایمان هستند. بنابراین شخصی که با قلبش وحدانیت «الله» و رسالت رسول الله ج را تصدیق، و با زبانش اقرار نمود؛ مؤمن کامل است هرچند که واجبات را ترک کند و محرّمات را انجام دهد، مستحق دخول بهشت است هرچند که هیچ عمل خیری انجام ندهد؛ بر این اعتقاد جاهلانه لوازم باطلی مترتب می‌شود، از جمله، محدود کردن کفر، به کفر تکذیب و حلال شمردن قلبی؛ بدون هیچ تردیدی چنین اعتقادی باطل و گمراهی آشکار، و مخالفت با قرآن و حدیث و مخالفت با تمام اهل سنت و جماعت است.

چنین اعتقادی دروازه‌ی شر و فساد را می‌گشاید، دین را تجزیه می‌کند، و افراد را در پیروی از شریعت و رعایت تقوا بی‌توجه و بی‌پروا می‌کند.

با پذیرش این اعتقاد، امر به معروف و نهی از منکر تعطیل می‌شود، خوب و بد یکسان می‌شوند، کسی که پایبند به شریعت است با انسان‌‌های فاسد و فاسق و بی‌توجه به دستورات شریعت در یک مرتبه قرار می‌گیرد، زیرا بنا بر اعتقاد مرجئه گناهان تأثیری در ایمان ندارند، گناهان هر مقدار که باشند به ایمان خلل نمی‌رسانند. از این رو همواره علمای اسلام چه در گذشته و چه در حال در رد اعتقاد مرجئه و بطلان نظریاتشان توجه ویژ‌های داشته و در باب عقاید عنوان مستقلی برای معرفی فرقه‌ی مرجئه اختصاص داده‌اند، حتی در این موضوع تألیفات مستقلی داشته‌اند از جمله شیخ الاسلام ابن تیمیه و دیگران.

ابن تیمیه در کتاب (عقيدة الواسطية) می‌نویسد: [۱۱۶]

از جمله‌ی اصول اهل سنت و جماعت این است که دین و ایمان: گفتار و کردار هستند، با قلب و زبان، دین و ایمان، عملی قلبی، زبانی و جوارحی هستند، ایمان با طاعت و فرمانبرداری اضافه می‌شود و با معصیت کم می‌شود.

ابن تیمیه در «کتاب الایمان» [۱۱۷] می‌نویسد: اقوال سلف و ائمه‌ی حدیث در تفسیر ایمان چنین آمده است: ایمان قول و عمل است، در مواردی گویند: ایمان، قول و عمل و نیت و اتباع سنت است و در مواردی گویند: ایمان، گفتار با زبان و اعتقاد با قلب و عمل با جوارح را گویند؛ که همه‌ی این تعاریف درست است.

همچنین ایشان -/- می‌نویسد [۱۱۸]: زمانی که مرجئه، عمل را از ایمان حذف کردند، سلف به شدت این عمل مرجئه را انکار کردند. شکی نیست که این گفتار مرجئه که ایمان مردم را یکسان می‌دانستند از بدترین اشتباهات آن‌‌ها بوده است. مردم در تصدیق، حب، خشیت و علم برابر نیستند؛ بلکه در بسیاری از موارد با هم تفاوت دارند.

همچنین ابن تیمیه می‌گوید [۱۱۹]: مرجئه در این موضوع (خارج نمودن عمل از ایمان) از بیان کتاب و سنت و اقوال صحابه و تابعین سرپیچی کردند. بر آرایشان و آنچه که از فهم لغت، تأویل کردند؛ نیز بر آن اعتماد نمودند که این روش اهل بدعت می‌باشد.

از جمله‌ی دلایل، مبنی بر این که اعمال جزو حقیقت ایمان هستند و ایمان زیاد و کم می‌شود، قول الله تعالى است که فرموده: ﴿إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ ٱللَّهُ وَجِلَتۡ قُلُوبُهُمۡ وَإِذَا تُلِيَتۡ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتُهُۥ زَادَتۡهُمۡ إِيمَٰنٗا وَعَلَىٰ رَبِّهِمۡ يَتَوَكَّلُونَ٢ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ٣ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ حَقّٗا﴾ [انفال: ۲ - ۴]. «مؤمنان تن‌ها کسانی هستند که هرگاه نام الله برده شود، دل هایشان ترسان می‌گردد؛ و هنگامی که آیات او بر آن‌ها خوانده شود، ایمانشان فزون تر می‌گردد، و تن‌ها بر پروردگارشان توکل می‌کنند. آن‌ها که نماز را بر پا می‌دارند؛ و از آنچه به آن‌ها روزی داده ایم، انفاق می‌کنند. (آری)، مؤمنان حقیقی آن‌ها هستند».

الله تعالى می‌فرماید: ﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ٢ وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَنِ ٱللَّغۡوِ مُعۡرِضُونَ٣ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِلزَّكَوٰةِ فَٰعِلُونَ٤ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِفُرُوجِهِمۡ حَٰفِظُونَ٥ إِلَّا عَلَىٰٓ أَزۡوَٰجِهِمۡ أَوۡ مَا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُهُمۡ فَإِنَّهُمۡ غَيۡرُ مَلُومِينَ٦ فَمَنِ ٱبۡتَغَىٰ وَرَآءَ ذَٰلِكَ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡعَادُونَ٧ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِأَمَٰنَٰتِهِمۡ وَعَهۡدِهِمۡ رَٰعُونَ٨ وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَوَٰتِهِمۡ يُحَافِظُونَ٩﴾ [مؤمنون: ۱- ۹]. «مؤمنان رستگار شدند. آن‌ها که در نمازشان خشوع دارند. و آن‌ها که از لغو و بیهودگی روی گردانند. و آن‌ها که زکات را انجام می‌دهند. و آن‌ها که دامان خود را از آلودگی به بی‌عفتی حفظ می‌کنند. تن‌ها آمیزش جنسی با همسران و کنیزانشان دارند که در بهره گیری از آن‌ها ملامت نمی‌شوند. و هر‌کس غیر این طریق را طلب کند تجاوزگر است. و آن‌ها که از نمازها مواظبت می‌کنند».

پیامبر ج فرموده‌اند: «الْـإِيمَانُ بِضْعٌ وسَبْعُونَ شُعبَةٌ؛ أَعلَاهَا قَوْلُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّـهُ وَأَدْنَاهَا إِمَاطَةُ الْـأَذَى عَنْ الطَّرِيقِ: وَالْـحَيَاءُ شُعْبَةٌ مِنْ الْـإِيمَانِ» [۱۲۰].«ایمان هفتاد و چند شعبه دارد، برترین آن، قول: لا اله الا الله (معبود بر حق جز الله وجود ندارد) است و پائین ترین آن، برداشتن خاک و خاشاک از سر راه است. حیا شعب‌های از ایمان است».

شیخ الاسلام ابن تیمیه / در «کتاب الایمان» گوید: [۱۲۱] اصل ایمان در قلب است، ایمان عملی قلبی است؛ که با تصدیق و حب و انقیاد به مرحله‌ی ظهور می‌رسد. آنچه که در قلب انسان است در ظاهر باید شکل عملی به خود گرفته و شخص به مقتضای اعتقادش عمل نماید؛ در غیر این صورت یا اصلاً اعتقادی وجود ندارد یا این که اعتقاد، ضعیف است. بنابراین اعمالی که (انسان‌ها) در ظاهر انجام می‌دهند، برخاسته، از ایمان قلبی است که اموری را تصدیق نموده است. اعمال ظاهر، دلیلی و گواهی بر تأیید اعتقاد درونی هستند. اعمال ظاهری شعب‌های از مطلق ایمان و بخشی از آن هستند.

ابن تیمیه می‌گوید: [۱۲۲] کسی که در نظریات خوارج و مرجئه در باب ایمان، به خوبی بیندیشد متوجه خواهد شد که اعتقادات این دو گروه مخالف با فرموده‌‌های رسول الله ج است، اگر خوب بیندیشد می‌داند که اطاعت الله و رسول از تمام ایمان است. پیامبر ج این گونه نبود که هر‌کس مرتکب گناهی شد او را تکفیر کند.

اگر فرض کنیم گروهی به پیامبر ج بگویند: هر چه شما از جانب الله تعالى برای ما آورده اید به آن ایمان قلبی داریم، با زبان هم کلمه‌ی توحید را می‌خوانیم؛ اما در هیچ موردی از شما اطاعت نمی‌کنیم؛ نماز نمی‌خوانیم، روزه نمی‌گیریم، حج نمی‌کنیم، راست نمی‌گوئیم، به امانت خیانت می‌کنیم، وفای به عهد نمی‌کنیم، صله‌ی رحم انجام نمی‌دهیم، به کار‌های خوبی که دستور داده اید عمل نمی‌کنیم، شراب می‌خوریم، با محارم خویش نزدیکی و نکاح می‌کنیم، هر‌کس از اصحاب تو را که توانستیم می‌کشیم، به اموال آن‌‌ها دستبرد می‌زنیم، با تو می‌جنگیم، با دشمنان علیه تو مبارزه می‌کنیم، آیا هیچ عاقلی فکر می‌کند که پیامبر ج با این وضعیت به آنان بگوید: شما مؤمن هستید، و ایمانتان هم کامل است، روز قیامت برای شما شفاعت می‌کنم، امیدوارم هیچ‌کس از شما وارد جهنم نشود؛ هر مسلمانی می‌داند که پیامبر ج به این افراد می‌گفت: شما کافرترین افراد به دستورات الله تعالى هستید؛ اگر این افراد توبه نمی‌کردند رسول الله ج گردن همه را می‌زد.

شیخ الاسلام ابن تیمیه گوید: هرگاه واژه‌ی ایمان در قرآن و حدیث به صورت مطلق بکار رود، برترین آن «لا اله الا الله» و پایین ترین آن برداشتن خاک و خاشاک از سر راه است؛ بنابراین هرآنچه که الله تعالى دوست دارد داخل در اسم ایمان است، همچنین واژه‌‌های بر (نیکی)، تقوی، دین، یا دین اسلام هرگاه بصورت مطلق بکار روند شامل تمام مواردی می‌باشند که مورد پسند الله ﻷ است.

در روایتی آمده است که از رسول الله ج در مورد ایمان سؤال شد، الله تعالى این آیه را نازل فرمود: ﴿لَّيۡسَ ٱلۡبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ﴾ [البقره: ۱۷۷]. «آنکه روی‌هایتان را به مشرق و مغرب آرید، نیکى نیست».

ابن تیمیه در ادامه می‌گوید: ایمانی مورد مدح و ستایش است که همراه با عمل باشد. در هیچ موردی ایمان من‌های عمل مورد ستایش قرار نگرفته است. آنچه ذکر شد دیدگاه ابن تیمیه در باب ایمان است، اگر کسی مطلبی غیر از آنچه ذکر شد از ایشان نقل کند، به ایشان دروغ نسبت داده است.

اما آنچه که در حدیثی آمده است: گروهی بدون هیچ عمل خیری وارد بهشت می‌شوند؛ باید گفت این حدیث بصورت عام شامل کسانی نمی‌شود که با وجود توان و قدرت، اعمال را ترک کنند، بلکه این حدیث در مورد کسانی است که بنا به عذری نتوانسته‌اند عملی انجام دهند، و یا معنای حدیث را بگون‌های توجیه نمود که با نصوص محکم شرع و اجماع سلف صالح سازگار باشد. «انجمن دایم پژوهش‌‌های علمی و افتا» در ضمنِ این فتوا، توصیه می‌کند، در مسایل اعتقادی نباید به جدال و نزاع پرداخت، زیرا این کار انسان را به جا‌های خطرناک و باریک می‌کشاند.

به منظور فراگیری مسایل اعتقادی، مطالعه‌ی کتاب‌‌های ائمه‌ی دین و سلف صالح که مطابق با منهج قرآن و سنت نگارش یافته‌اند الزامی است؛ «انجمن دایم پژوهش‌‌های علمی و افتا» از مطالعه‌ی کتاب‌‌های مخالفین اهل سنت و جماعت و کتاب‌هایی که جدیداً توسط افرادی عالم نما که علم را از مسیر صحیح فرا نگرفته‌اند تألیف شده‌اند بر حذر می‌دارد.

این افراد به اصطلاح عالم، بی‌پروا و بدون‌اندیشه، و با مخفی کاری در باب اصول اعتقادات قلم فرسایی نموده‌اند و خود تفکرات مذهب مرجئه را پذیرفته و دیگران را به‌سوی آن دعوت می‌دهند، و از روی ظلم آن را به اهل سنت نسبت داده‌اند، با این شیوه مردم را در اشتباه‌انداخته‌اند، و ظالمانه و ستمگرانه با قطع و بریده اقوال ابن تیمیه و علمای سلف و با بهره برداری از سخنان اجمالی بدون در نظر گرفتن موارد تفصیل آن، مذهب خود را تقویت نموده‌اند، نصیحت ما به این افراد این است که تقوا پیشه کنند و در فکر رشد و ترقی خویش باشند، و با این مذهب باطل مسیر صحیح را مسدود نکنند، و «انجمن دایم پژوهش‌‌های علمی و افتا» همه‌ی مسلمانان را هشدار می‌دهد تا فریب مخالفان اهل سنت و جماعت را نخورند.

الله تعالى به همه علم سودمند، عمل صالح و فهم دین نصیب کند.

و صلی الله و سلم علی نبینا محمد وآله و صحبه اجمعین.

انجمن دایم پژوهش‌‌‌های علمی و افتا- از کتاب

(التحذیر من الإرجاء و بعض الکتب الداعیة إلیه) ص (۷-۱۴).

[۱۱۶] «العقیدة الواسطیة» ص (۳۹). [۱۱۷] کتاب الایمان ص (۱۶۲). [۱۱۸] «کتاب الإیمان الأوسط» ص (۴۴۷). أو « مجموع الفتاوی» (۷/۵۵۶،۵۵۵). [۱۱۹] «کتاب الإیمان» ص (۱۱۴،۱۱۳). [۱۲۰] مسلم (۳۵). [۱۲۱] مجموع فتاوای (۷/۶۴۴). [۱۲۲] کتاب الایمان. ص (۲۷۲).