[۵۳] آداب اظهار نظر در مورد مردم و نصیحت آنان
س: آیا قضاوت در مورد مردم در همه حال جایز است؟ چه وقت می‌توان کسی را با الفاظی مانند، خبیث خطاب کرد؟
ج: این که انسان خود را فراموش کند و در مورد دیگران قضاوت کند کار پسندید‌های نیست. بلکه بهتر است عیوب خود را قبل از عیوب دیگران ببیند. ولی اگر مسلمان خود را خیرخواه برادرانش بداند، و امر به معروف و نهی از منکر کند، قاضی مردم نیست بلکه خیرخواه آنان است.
الله تعالى می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ إِخۡوَةٞ فَأَصۡلِحُواْ بَيۡنَ أَخَوَيۡكُمۡۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمۡ تُرۡحَمُونَ١٠﴾ [الحجرات: ۱۰]. «قطعاً مؤمنان، برادر یکدیگرند، پس در میان برادران خود صلح و آشتی دهید».
رسول الله ج می‌فرماید: «الْـمُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِ كَالْـبُنْيَانِ يَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا» [۱۱۷۴]. «مؤمن نسبت به مؤمن، مانند ساختمان است که برخی قسمت‌ها، قسمت‌‌های دیگر را محکم می‌کند».
الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰۖ وَلَا تَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِۚ﴾[المائدة: ۲]. «و با یکدیگر بر نیکوکاری و پرهیزگاری مدد کنید و با یکدیگر بر گناه و ستم مدد مکنید».
رسول الله ج می‌فرماید:«الدِّينُ النَّصِيحَةُ. قُلْنَا: لِمَنْ؟ قَالَ: لِلَّهِ وَلِكِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِأَئِمَّةِ الْـمُسْلِمِينَ وَعَامَّتِهِمْ» [۱۱۷۵]. «دین خیرخواهی است. گفتیم برای چه کسانی؟ فرمود: برای الله، کتاب و پیامبرش و ائمه‌ی مسلمین و عموم آنان».
پیامبر ج می‌فرماید:«لَا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ» [۱۱۷۶]. «مؤمن نمی‌شود هیچ یکی از شما مگر زمانی که آنچه برای خود می‌پسندند، برای برادر (مسلمان) خود نیز بپسندد».
بر انسان واجب است، اول خود را اصلاح نماید وآن‌گاه به اصلاح دیگران بپردازد [۱۱۷۷]. اصلاح دیگران باید بر مبنای خیرخواهی و دوستی باشد. نه احساس عیب‌جویی و کم بینی؛ چرا که اسلام از این مسئله منع کرده است.
امّا اطلاق لفظ خبیث یا امثال آن به دیگران در شریعت برای هیچ مسلمانی جایز نیست که به برادر مسلمانش این الفاظ را نسبت دهد. مگر زمانی که فرد مورد خطاب به انحراف و بد‌اندیشی مشهور باشد. در این حال، بر هر‌کس که او را می‌شناسد لازم است برای حفظ مصالح دینی، پرده از انحراف و خباثتش بر دارد تا مردم از خباثتش در امان باشند. اما گفتن این کلمات جهت سرزنش روا نیست. زیرا این کار تعرض به شخصیت است نه مصلحت دینی، بدون شک قضاوت در مورد مردم نیاز به دیدن و اثبات دارد و براساس گمان نباید، قضاوت کرد.
الله تعالى می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱجۡتَنِبُواْ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعۡضَ ٱلظَّنِّ إِثۡمٞۖ وَ لَا تَجَسَّسُواْ وَلَا يَغۡتَب بَّعۡضُكُم بَعۡضًاۚ﴾ [الحجرات: ۱۲]. «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمآن‌ها بپرهیزید. چرا که بعضی از گمآن‌ها گناه است؛ و هرگز تجسس نکنید. و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند».
در این قضیه نباید به گفتار فاسق اعتماد کرد. الله می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِن جَآءَكُمۡ فَاسِقُۢ بِنَبَإٖ فَتَبَيَّنُوٓاْ أَن تُصِيبُواْ قَوۡمَۢا بِجَهَٰلَةٖ فَتُصۡبِحُواْ عَلَىٰ مَا فَعَلۡتُمۡ نَٰدِمِينَ٦﴾ [الحجرات: ۶]. «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید. مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید»!.
لذا بر هر فرد لازم است که از گمآن‌‌های بد بپرهیزد و به مجرد گمان، قضاوت نکند، و خبر را از هر کسی بدون تحقیق نپذیرد؛ بلکه در مورد مردم با علم شرعی قضاوت کند چنانچه بهر‌های از علوم شرعی ندارد قضاوت در مورد افعال مردم برایش روا نیست. بنابراین افراد حق ندارند در موضوعی که از آن اطلاع و آگاهی ندارند، اظهار نظر نمایند.
الله می‌فرماید: ﴿وَلَا تَقۡفُ مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٌۚ إِنَّ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡبَصَرَ وَٱلۡفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَٰٓئِكَ كَانَ عَنۡهُ مَسُۡٔولٗا٣٦﴾ [الإسراء: ۳۶]. «و از آن چه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن، چرا که گوش، چشم و دل. همه مسئولند».
الله تعالى می‌فرماید: ﴿قُلۡ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ ٱلۡفَوَٰحِشَ مَا ظَهَرَ مِنۡهَا وَمَا بَطَنَ وَٱلۡإِثۡمَ وَٱلۡبَغۡيَ بِغَيۡرِ ٱلۡحَقِّ وَأَن تُشۡرِكُواْ بِٱللَّهِ مَا لَمۡ يُنَزِّلۡ بِهِۦ سُلۡطَٰنٗا وَأَن تَقُولُواْ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ٣٣﴾ [الأعراف: ۳۳]. «بگو: الله تن‌ها اعمال زشت را، چه آشکار باشد چه پنهان، حرام کرده است؛ و (همچنین) گناه و ستم به ناحق را؛ و این که چیزی را که الله دلیلی بر آنان نازل نکرده، شریک او قرار دهید؛ و این که به الله مطلبی نسبت دهید که نمی‌دانید».
فردی که آگاهی ندارد نباید به مجرد گمان یا نظریه با سلیقه‌اش حکم کند. بلکه باید از چنین کاری خود داری کند چرا که مسئله‌ی بسیار خطرناکی است. کسی در مورد مؤمنی چیزی بگوید که در او نباشد یا او را با صفتی یاد کند که دارا نیست، گناه آن به خودش بر می‌گردد.
رسول الله ج می‌فرماید:«إِنَّهُ مَنْ لَعَنَ شَيْئًا لَيْسَ لَهُ بِأَهْلٍ رَجَعَتْ اللَّعْنَةُ عَلَيْهِ» [۱۱۷۸]. «هر کسی چیزی را لعنت کند که شایسته‌ی لعنت نباشد، لعنت به خود او بر می‌گردد».
بر مسلمان روا نیست برادرش را با کلماتی مثل فاسق، خبیث، کافر یا الفاظ ناپسندی از این قبیل، خطاب کند.
الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِۖ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِيمَٰنِۚ﴾ [الحجرات: ۱۱]. «و با الفاظ زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید. بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفر آمیز بگذارید».
لازم است مسلمان خود را از این موارد حفاظت نماید وآن قدر علم و بصیرت فرا گیرد که بتواند اول نفس خود را مهار نماید و سپس راهنمای دیگران باشد. مسلمان باید دارای آرامش، طمأنینه، پایداری و آینده نگر باشد و از عجله بپرهیزد.
شیخ فوزان- کتاب‌الدعوة- ۷- (۲/۱۶۸-۱۷۰)
[۱۱۷۴] بخاری (۲۴۴۶) مسلم (۲۵۸۵). [۱۱۷۵] مسلم (۵۵) . [۱۱۷۶] بخاری (۱۳) مسلم (۴۵). [۱۱۷۷] و درصورت ناتوانی در اصلاح خود، امر به معروف و نهی از منکر باز هم ساقط نمی‌شود. [۱۱۷۸] ابوداود (۴۹۰۸) . ترمذی (۱۹۷۸) از حدیث ابن‌عباس، ابوداود (۴۹۰۵) از حدیث ابودرداء و آلبانی آن را صحیح دانسته است، صحیح ابوداود (۴۰۹۹)، (۴۱۰۲).