فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۶۲] حکم حرکت و کارهای بیهوده در نماز

س: مشکل من این است که در نماز زیاد حرکت می‌کنم... شنیده‌ام که در این ارتباط حدیثی بدین معنی وجود دارد که بیشتر از سه بار حرکت و کار بیهوده موجب بطلان نماز می‌شود... بفرمایید که صحت این حدیث تا چه میزان است. همچنین راهنمایی‌ام کنید که چگونه می‌توانم خودم را از کثرت حرکت‌‌های بی‌ربط در نماز نجات دهم؟

ج: سنت است که مؤمن در نماز توجهش را به نماز مشغول کند و در آن خشوع قلبی و بدنی داشته باشد، فرقی نمی‌کند که نماز فرض باشد و یا نفل، چون الله تعالى فرموده است: ﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ٢﴾ [المؤمنون: ۱ -۲]. «بی‌گمان رستگاراند مؤمنان، آنان که در نمازشان خاشع هستند».

همچنین بر نمازگزار لازم است که با طمأنینه و آرامش کامل نمازش را ادا کند و این از مهمترین ارکان نماز است؛ پیامبر اکرم ج به مسئ الصلاة که نمازش را نادرست و بدون آرامش خواند گفت: «إرْجِعْ فَصَلِّ فَإنّكَ لَمْ تُصَلِّ». «برگرد نمازت را بخوان چون تو نماز نخواندی». این شخص تا سه بار نمازش را تکرار کرد و پس از آن گفت: (ای پیامبر ج! قسم به کسی که شما را به حق فرستاده است بهتر از این بلد نیستم، نماز را به من بیاموز!) پیامبر ج فرمود: «إِذَا قُمْتَ إِلَى الصَّلاةِ فَأسْبِغ الْـوُضُوءَ، ثُمّ اسْتَقْبِلِ الْـقِبْلَةَ فَكَبِّرْ، ثُمَّ اقْرَأْ مَا تَيَسَّرَ مَعَكَ مِنَ الْـقُرْآنِ، ثُمَّ ارْكَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ رَاكِعًا، ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَعْدِلَ قَائِمًا، ثُمَّ اسْجُدْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا، ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ جَالِسًا، ثُمَّ افْعَلْ ذَلِكَ فِي صَلاتِكَ كُلِّهَا» [۷۷۰]. «هرگاه برای نماز بلند شدی به طور کامل وضو بگیر، سپس رو به قبله کن و تکبیر بگو، سپس پار‌های از قرآن که برایت ممکن است بخوان، آنگاه رکوع را بجای آور تا این‌که در هنگام رکوع بدنت بی‌حرکت و آرام گردد، سپس از رکوع بلند شو تا این‌که در حالت ایستایی راست و بی‌حرکت شوی، آنگاه به سجده برو تا این‌که در حالت سجده آرام و بی‌حرکت شوی، سپس سرت را از سجده بردار تا این‌که به حالت نشسته آرام بگیری، سپس این اعمال را در تمام رکعت‌‌های نمازت انجام بده».

در روایت ابوداود آمده است: «ثُمّ اقرَاْ بِأمِّ الْـقُرْآنِ وبِمَا شَاءَ الله» [۷۷۱]. «سپس سوره‌ی فاتحه و آنچه از قرآن که الله بخواهد و توفیق دهد بخوان».

حدیث صحیح فوق دلالت می‌کند که طمأنینه و آرامش در نماز رکن و فرض است، بگون‌های که نماز بدون آن صحیح نمی‌شود. پس کسی که در نمازش مانند پرنده نوک بزند نمازش صحیح نیست.

خشوع اصل نماز و روح آن است، بنابراین مؤمن باید به آن اهتمام بورزد و بر رعایت آن حریص باشد.

اما محدود کردن حرکات منافی با خشوع و آرامش به عدد سه با حدیث پیامبر ج ثابت نشده؛ بلکه از کلام برخی علماست و دلیل قابل اعتمادی ندارد.

لیکن حرکت‌‌های بیهوده در نماز مانند بازی کردن با بینی، موی صورت و لباس مکروه است؛ چنانچه این حرکات زیاد و متوالی باشد نماز باطل می‌گردد.. اگر مطابق عرف‌اندک باشد و یا زیاد باشد؛ ولی به صورت پی در پی نباشد موجب بطلان نماز نمی‌شود، لیکن با همه‌ی این‌‌ها مؤمن باید در نماز خشوع و خضوع را رعایت کند و کار‌های بیهوده چه کم و چه زیاد را ترک نماید و نمازش را با تمام و کمال ادا کند.

از جمله دلائلی که می‌توان از آن برای عدم بطلان نماز در اثر حرکات کم و حرکات زیاد و غیر متوالی استدلال نمود حدیثی است که: «باری پیامبر ج در حالی‌که نماز می‌خواند در را به روی عائشه ل باز کرد» [۷۷۲].

همچنین از حدیث ابوقتاده ثابت شده است: «أنّه صَلَّي ذَاتَ يَوْمِ بالنّاسِ وهُوَ حَاملٌ أمَامَة بنت ابِنْته زَيْنَبَ رَضِيَ اللَّـهُ عَنْهُا فَكاَنَ إِذَا سَجَدَ وَضَعَهَا وَإِذَا قَامَ حَمَلَهَا» [۷۷۳]. «پیامبر ج روزی نماز را برای مردم امامت کرد، در حالی‌که أمامه فرزند دخترش (زینب) را حمل می‌کرد، و هرگاه به سجده‌ می‌رفت او را به زمین می‌گذاشت و هرگاه برمی‌خاست او را بر می‌داشت».

شیخ ابن باز- کتاب الدعوة (۱) ص (۸۶-۸۷)

[۷۷۰] بخاری (۷۵۷)، مسلم (۳۹۷). [۷۷۱] ابوداود (۸۵۹). [۷۷۲] مسند احمد (۶/۳۱، ۱۸۳)، ابوداود (۹۲۲)، ترمذی (۶۰۱). امام ترمذی در مورد حدیث مذکور گفته است: «حسنٌ غریبٌ» و نسائی (۱۲۰۶). [۷۷۳] بخاری (۵۹۹۶،۵۱۶) و مسلم (۵۴۳).