فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۷] حکم سهل‌انگاری در امر ادای نماز و همچنین سهل‌انگاری در نماز جماعت

س: امروزه بسیاری از مردم در امر ادای نماز سهل انگاری می‌کنند و بعضی‌‌ها بطور کلی آن را ترک داده‌اند. حکم این گونه افراد چیست؟ وظیفه‌ی مسلمان در مقابل این افراد و به خصوص در مقابل خویشاوندانی چون پدر، فرزند و همسر بی‌نماز چیست؟

ج: سهل انگاری در مورد نماز از منکرات بزرگ و از صفات منافقین است؛ الله تعالی فرموده است: ﴿إِنَّ ٱلۡمُنَٰفِقِينَ يُخَٰدِعُونَ ٱللَّهَ وَهُوَ خَٰدِعُهُمۡ وَإِذَا قَامُوٓاْ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ قَامُواْ كُسَالَىٰ يُرَآءُونَ ٱلنَّاسَ وَلَا يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ إِلَّا قَلِيلٗا١٤٢﴾ [النساء: ۱۴۲]. «بی گمان منافقان (به خیال خام خود) الله را گول می‌زنند! در حالی که الله آن‌ها را گول می‌زند. منافقان هنگامی که برای نماز برمی‌خیزند، سست و بی‌حال به نماز می‌آیستند و با مردم ریا می‌کنند (نمازشان به خاطر مردم است) و الله را کم یاد می‌کنند».

الله تعالی همچنین در مورد صفت منافقان فرموده است:

﴿وَمَا مَنَعَهُمۡ أَن تُقۡبَلَ مِنۡهُمۡ نَفَقَٰتُهُمۡ إِلَّآ أَنَّهُمۡ كَفَرُواْ بِٱللَّهِ وَبِرَسُولِهِۦ وَلَا يَأۡتُونَ ٱلصَّلَوٰةَ إِلَّا وَهُمۡ كُسَالَىٰ وَلَا يُنفِقُونَ إِلَّا وَهُمۡ كَٰرِهُونَ٥٤﴾ [التوبة: ۵۴]. «و هیچ چیز مانع قبول شدن نفقات و صدقات آن‌ها نشده است جز این که آنان به الله و پیامبرش ایمان ندارند و جز با ناراحتی و بی‌حالی به نماز نمی‌آیستند و جز از روی ناچاری بخشش نمی‌کنند».

پیامبر اکرم ج در مورد منافقان گفته است: «لَيْسَ صَلاةٌ أَثقَلَ عَلَى الْـمُنَافِقِينَ مِنَ الْـفَجْر وَالْـعِشَاءِ، وَلَوْ يَعْلَمُونَ مَا فِيهِمَا لأَتَوْهُمَا وَلَوْ حَبْوًا» [۶۷۱]. «هیچ نمازی بر انسان‌‌های منافق سخت تر و سنگین تر از نماز‌های صبح و عشا نیست. ولی اگر می‌دانستند که فضیلت و ثواب این نماز چقدر است با سینه خیز هم که می‌بود خود را (به مسجد) می‌رساندند».

پس بر هر مسلمانی واجب است که بر نماز‌های پنج گانه در اوقات معین، مواظبت نموده و با طمأنینه و آرامش با خشوع و حضور قلب نماز‌ها را ادا کند؛ زیرا الله تعالی می‌فرماید: ﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ٢﴾ [المؤمنون: ۱-۲]. «به راستى مؤمنان رستگار شوند (۱) همان کسانى که در نمازشان فروتنند (۲)».

و به این دلیل که رسول الله ج شخصی را که نماز خواندن بلد نبود و اعتدال و اطمینان را رعایت نمی‌کرد؛ امر نمود تا نمازش را دوباره بخواند.

مردان موظفند نمارهایشان را همراه با مسلمانان با جماعت و در مساجد ادا نمایند، چون رسول الله ج فرموده است: «مَن سَمِعَ النَّداءَ فلم يأته فَلاَ صَلاَةَ لَهُ إلاّ مِن عُذرٍ» [۶۷۲].«هرکس اذان را بشنود و برای نماز (به مسجد) نرود، نماز او قبول نیست؛ مگر آن که عذری داشته باشد».

از ابن عباس ب سؤال شد: عذری که جماعت را ساقط می‌کند، چیست؟ گفت: ترس یا بیماری.

در صحیح مسلم از ابوهریره س روایت شده است که مردی نابینا نزد رسول الله ج آمد و گفت:‌ای پیامبر! نابینا هستم و راهنمایی ندارم، آیا اجازه دارم در خانه نماز بخوانم، پیامبر ج در اول به او اجازه داد و سپس صدایش کرد و فرمود: «هَلْ تَسْمَعُ النِّدَاءَ بِالصَّلَاةِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَأَجِبْ». «آیا اذان نماز را می‌شنوی» گفت: آری! پیامبر ج فرمود: «پس به نماز بیا» [۶۷۳].

در صحیحین از ابوهریره س نقل شده که ایشان از رسول الله ج نقل می‌کند: «لَقَد هَمَمْتُ أن آمُرَ بِالصَّلاةِ فَتُقَامَ، ثُمَّ آمُرَ رَجُلاً فيصلّي بالنّاس، ثُمَّ أنطلق مَعیِ بِرجَالٍ مَعَهُم حُزَمٌ مِن حَطَبٍ إلیَ قَومٍ لاَ يَشهَدُونَ الصَّلاَةَ فَأُحَرِّقَ عَليهِم بُيُوتَهُم بالنَّارِ» [۶۷۴]«خواستم دستور دهم برای نماز اقامه گفته شود، آنگاه دستور دهم کسی به جای من امامت نماز را برای مردم به عهده بگیرد و خودم با مردانی که بسته‌‌های هیزم همراهشان است به‌سوی کسانی بروم که در نماز جماعت شرکت نمی‌کنند و آن‌‌ها را با خانه‌هایشان به آتش بکشم».

همه‌ی این احادیث نشان می‌دهند که نماز جماعت برای مردان از مهمترین واجبات است و کسانی که‌از آن باز می‌مانند مستحق شدیدترین عقوبت‌‌ها می‌باشند.

از الله تعالی مسئلت داریم که احوال و اوضاع تمام مسلمین را اصلاح کرده و آن‌‌ها را به کار‌هایی توفیق دهد که رضا و خشنودی او در آن‌هاست.

طبق صحیح ترین قول از اقوال علما، ترک عمدی نماز کفر اکبر است: گر چه شخص تن‌‌ها در پار‌های اوقات آن را ترک دهد و یا منکر وجوب آن هم نشود (باز هم کفر اکبر است)، ترک کننده چه مرد باشد و چه زن، به دلیل سخن رسول الله ج: «إنَّ بَينَ الرّجُلِ وبَينَ الشِّرك والّکُفرِ تَرك الصَّلاَةِ» [۶۷۵]«حد فاصل بین انسان و شرک و کفر ترک نماز است».

«العهد الّذِی بَينَنَا وبَينَهُم الصّلاَةُ فَمَن تَرَکَهَا فَقَد کَفَرَ» [۶۷۶]. «وجه تمایز ما و آن‌‌ها (کفر و مشرکین) نماز است، پس هر‌کس که آن را ترک کند کافر می‌شود».

و احادیث دیگری که در این زمینه روایت شده‌اند...

اما کسانی که وجوب نماز را انکار کنند (چه مرد و چه زن) به اتفاق علما مرتکب کفر اکبر شده‌اند اگر چه نماز هم بخوانند. از خالق یکتا می‌خواهیم که ما و جمیع مسلمانان را از بی‌نمازی مصون نگه دارد!.

آنچه که بر همگی مسلمانان واجب است این است که همدیگر را نصیحت نموده و به حق سفارش نموده و به کار‌های نیک و تقوا یاری کنند. از جمله‌ی این امور نصیحت کردن به افرادی است که در نماز جماعت شرکت نمی‌کنند و یا احیاناً نماز را به کلی ترک می‌دهند. این‌‌ها را باید از خشم و گرفت الهی ترسانید. بر پدران و مادران این افراد واجب است که این‌‌ها را به طور مداوم نصیحت کنند، باشد که الله تعالی آن‌‌ها را به صراط مستقیم هدایت کند.

همچنین زنانی را که تارک نماز هستند یا در آن سهل انگاری می‌کنند باید نصیحت کرد و از خشم و غضب الله تعالی ترسانید و با روشی مناسب تأدیب نمود، زیرا الله تعالی فرموده است: ﴿وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتُ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِيَآءُ بَعۡضٖۚ يَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَيَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَيُطِيعُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓۚ أُوْلَٰٓئِكَ سَيَرۡحَمُهُمُ ٱللَّهُۗ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٞ٧١﴾ [التوبة: ۷۱]. «مردان و زنان مؤمن برخی دوستان برخی دیگرند. همدیگر را به کارهای نیک دعوت داده و از کارهای بد باز می‌دارند و نماز را برپا داشته و زکات را می‌پردازند و از الله و رسولش فرمان می‌برند. الله تعالی به زودی این‌ها را مشمول رحمت خود قرار می‌دهد. بی‌گمان که الله توانا و حکیم است».

به دلیل این که رسول الله ج گفته است: «مرُوا أولا دَکُم بالصَّلاةِ وَهُم أبنَاءُ سَبعِ سِنينَ، واضرِبُوهم عَلَيهَا وَهُم أبنَاءُ عَشرٍ، وفَرِّ قُوا بَينَهُم فِی المَضَاجِعِ» [۶۷۷]. «در سن هفت سالگی فرزندانتان را به نماز خواندن دستور دهید و به سن ده سالگی که رسیدند (و نماز نخواندند) آن‌‌ها را بزنید و خوابگاهشان را جدا کنید».

وقتی قضیه، چنین است که پسران و دختران در سن هفت سالگی به نماز مأمور می‌شوند و در سن ده سالگی به خاطر ترک آن تنبیه بدنی می‌شوند و البته نباید از نصیحت مداوم و تمسک به حق و صبر بر آن گذشت.

الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَٱلۡعَصۡرِ١ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَفِي خُسۡرٍ٢ إِلَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلۡحَقِّ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلصَّبۡرِ٣﴾ [العصر: ۱ – ۳]. «سوگند به زمان. انسان‌ها همه در زیان اند. مگر کسانی که ایمان می‌آورند و همدیگر را به تمسک به حق سفارش می‌کنند و یکدیگر را به شکیبایی توصیه می‌نمایند».

هر کسی که بعد از بلوغ، نماز را ترک کند و نصیحت کردن کارساز نشود، باید این موضوع را به محاکم شرعی ارجاع داد تا وی را به توبه وادار کنند و اگر توبه نکرد باید کشته شود. از الله تعالی می‌خواهیم که احوال مسلمین را اصلاح نموده و به آنان فقه و علم دین نصیب بفرماید و به همیاری بر نیکی و تقوا و امر به معروف و نهی از منکر توفیقشان دهد، بی‌گمان که او بخشنده و کریم است.

شیخ ابن باز- فتاوای مهمة تتعلق بالصلاة (۲۱-۲۷)

[۶۷۱] بخاری (۶۵۷) و مسلم (۶۵۱). [۶۷۲] ابن ماجه (۷۹۳)، دارقطنی (۱/۴۲۰)، ابن حبان (۲۰۶۴)، حاکم (۱/۲۴۵، ۲۴۶- ۸۹۳-۸۹۶) با اسناد صحیح. [۶۷۳] مسلم (۶۵۳). [۶۷۴] بخاری (۲۴۲۰) و مسلم (۶۵۱). [۶۷۵] تخریج آن در فتوای سابق گذشت. [۶۷۶] تخریج آن در فتوای سابق گذشت. [۶۷۷] تخریج این حدیث در فتوای (۱۳) در بای (علم و تعلیم) گذشت.