فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۶۱] تداخل یک عبادت در عبادت دیگر

س: آیا جایز است که در ضمن یک عبادت، عبادت دیگری را نیز نیت بکنیم؟ مثلاً؛ شخصی پس از اذان ظهر به مسجد داخل می‌شود و دو رکعت نماز می‌خواند و این دو رکعت را هم به نیت تحية المسجد، تحیة الوضو و هم به نیت سنت ظهر می‌خواند، آیا چنین کاری درست است؟

ج: قاعده‌ی «تداخل عبادات» قاعد‌های بسیار مهم است (و دارای تفصیل می‌باشد):

اولاً: اگر عبادت تابع و مکمل عبادتی دیگر باشد نمی‌توان یکی را در دیگری تداخل داد؛ مثال: نماز فجر دو رکعت است و سنت آن نیز دو رکعت مستقل است، ولی چون تابع و مکمل فرض است تداخل آن با فرض امکان‌ناپذیر است و این دو نماز (سنت و فرض فجر) نمی‌توانند جای همدیگر را بگیرند، چون سنت تابع فرض است و تابع نمی‌تواند جای اصل را بگیرد و همچنین اصل نمی‌تواند جای تابع را بگیرد.

مثالی دیگر: بعد از نماز جمعه سنت راتب‌های وجود دارد، آیا انسان می‌تواند با خواندن نماز جمعه از آن بی‌نیاز بشود؟ پاسخ این است که نمی‌تواند، چرا؟ چون سنت جمعه تابع فرض جمعه است.

ثانیاً: هرگاه دو عبارت مستقل که هر یکی از دیگری منفصل و مقصود به ذات باشد، در چنین صورتی نیز تداخل آن دو عبادت امکان ناپذیر است. مثال: شخصی قبل از فرض ظهر دو رکعت سنت می‌خواند و می‌گوید: از آن نیت چهار رکعت را دارم؛ چون سنت ظهر چهار رکعت با دو سلام است، پس اگر شخص بگوید: دو رکعت می‌خوانم و نیت چهار رکعت می‌کنم این نیت صحیح نمی‌شود، زیرا این دو عبادت مستقل و جدا از همدیگر هستند و هر یکی مقصود به ذات می‌باشد، بنابراین هیچ کدام جای دیگری را پر نمی‌کند.

مثال دیگری: بعد از نماز عشا سنت راتب‌های وجود دارد و بعد از سنت نوبت وتر است و جایز است که وتر سه رکعتی را با دو سلام بخوانیم؛ شخصی دو رکعت وتر را می‌خواند، و سلام می‌دهد و سپس یک رکعت وتر را ادا می‌کند و می‌گوید: دو رکعتم از سنت عشا و یک رکعتم از وتر است؛ عمل مذکور جایز نیست، چون این‌‌ها دو عبادت مستقل و هر کدام مقصود به ذات‌اند.

ثالثاً: هرگاه یکی از آن دو عبادت مقصود به ذات نباشد، بلکه مقصود تن‌‌ها انجام آن عبادت است، پس در اینجا می‌توان به یکی از آن‌‌ها بسنده نمود به شرط این‌که به اصل بسنده کند نه فرع. مثال: شخصی بعد از اذان و قبل از نماز فجر وارد مسجد می‌شود، در این جا از او دو چیز خواسته شده: یکی تحیة المسجد و دیگری سنت فجر، در اینجا اگر سنت را بخواند و از آن تحیة المسجد را نیز نیت بکند جایز است، چون خود تحیة المسجد مقصود به ذات نیست، بلکه مقصود از آن این است که انسان قبل از خواندن دو رکعت حق نشستن ندارد، پس هرگاه شما سنت فجر را می‌خوانید خواندن دو رکعت قبل از نشستن بر شما صادق می‌آید و مقصود حاصل می‌شود. ولی اگر برای فرع، یعنی تحیة المسجد نیت کردید سنت از شما ادا نمی‌شود، زیرا سنت خودش مقصود به ذات است و تحیة المسجد مقصود به ذات نیست و مقصود این است که شما قبل از خواندن دو رکعت نباید بنشینید.

اما سؤال سائل: هرگاه شخصی به وقت اذان ظهر به مسجد وارد شود و دو رکعت نماز می‌خواند که از آن برای تحیة المسجد، تحیة الوضو و سنت ظهر نیت می‌کند، آیا همه‌ی این‌‌ها با همان دو رکعت ادا می‌شود؟

پاسخ این است که اگر نیت تحیة المسجد و سنت ظهر را بکند جایز است؛ و اما باید در مورد نماز وضو باید دید در آن جا که پیامبر ج فرموده است: «مَنْ تَوَضَّأَ نَحْوَ وُضُوئِي هَذَا ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ لَا يُحَدِّثُ فِيهِمَا نَفْسَهُ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» [۷۶۷]. «هرکس مانند وضوی من وضو بگیرد و سپس دو رکعت نماز با خضوع و خشوع بخواند گناهان گذشته‌اش بخشوده می‌شود».

منظور پیامبر ج چه می‌باشد؟ آیا منظورشان ایجاد دو رکعت نماز بعد از وضو است، یا این‌که منظور خواندن دو رکعت به هر عنوانی که هست می‌باشد؟

حال می‌بینیم: اگر منظور حدیث این است که هرگاه وضو گرفتی بخوان، پس این دو رکعت مقصود بالذات هستند، ولی چنانچه منظور خواندن دو رکعت به هر عنوانی باشد آن وقت اگر شما دو رکعت بخوانید این دو رکعت جای تحیة المسجد، نماز وضو و سنت ظهر را می‌گیرد. و آنچه که بنده معتقدم این است که منظور از حدیث مذکور ایجاد دو رکعت بعد از وضو نیست بلکه خواندن دو رکعت است به هر اسم و عنوانی که باشد.

بدین ترتیب این دو رکعت مقصود به ذات نیستند، بلکه مقصود این است که وضو کننده بعد از وضو دو رکعت نماز بخواند، گرچه آن نماز، نماز فریض‌های هم باشد؛ بنابراین در جواب سؤال کننده می‌گوییم: اگر کسی دو رکعت نماز بخواند این دو رکعت برای نماز وضو، تحیة المسجد و سنت راتبه کافی است.

مثالی دیگر: شخصی در روز جمعه غسل جنابت می‌کند، آیا این غسل برای غسل جمعه نیز کافی است؟

پاسخ این است که اگر در ضمن غسل جنابت برای غسل جمعه نیز نیت بکند ثواب غسل جمعه را نیز حاصل می‌کند.

چون پیامبر ج فرموده: «وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى» «با هر‌کس مطابق نیتش رفتار می‌شود» [۷۶۸].

لیکن اگر برای غسل جنابت نیت کند و برای غسل جمعه اصلاً نیتی نداشته باشد، آیا باز هم ثواب غسل جمعه را در می‌یابد؟

می‌بینیم، آیا غسل جمعه مقصود به ذات است یا این‌که منظور از آن پاکیزگی در این روز است؟ آنچه که از دلایل پیداست این است که غسل جمعه مقصود به ذات نیست، بلکه مقصود اصلی پاکیزگی است، حال این پاکیزگی به هر صورتی که به دست بیاید مقصود حاصل می‌شود، زیرا رسول الله ج فرموده است: «لَوْ أَنَّكُمْ تَطَهَّرْتُمْ لِيَوْمِكُمْ هَذَا» [۷۶۹]. «چقدر خوب بود اگر شما در این روز خود را پاکیزه (غسل) می‌کردید».

با توجه به حدیث مذکور می‌توان فهمید که مقصود از غسل جمعه این است که انسان در این روز پاکیزه و تمیز باشد و این پاکیزگی با غسل جنابت نیز حاصل می‌شود، بنابراین اگر انسان در روز جمعه به خاطر جنابت غسل کند، همین غسل برای غسل جمعه‌ی او نیز کافی است، گرچه نیت غسل جمعه را نکرده باشد؛ و چنانچه نیت آن را داشته باشد پس حکمش واضح است. پس در مسئله‌ی مذکور سه قاعده وجود داشت (که خوانندگان مشروح آن‌‌ها را خواندند).

شیخ ابن عثیمین – مجموع فتاوا و رسایل (۱۴/۲۹۹)

[۷۶۷] بخاری (۱۵۹) مسلم (۲۲۶). [۷۶۸] بخاری (۱) و مسلم (۱۹۰۷). [۷۶۹] بخاری (۹۰۲) و مسلم (۸۴۷).