فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۳۱۳] آیا انسان مختار است یا مجبور؟

س: آیا انسان مختار است یا مجبور؟

ج: انسان هم مجبور است و هم مختار. مجبور است از این حیث که الله تعالى همه چیز را برای او مقدر کرده است. مختار است از این جهت که با وجود تقدیر به او، استطاعت و قدرت تصمیم گیری داده است. می‌تواند کار‌هایی را با اختیار خود انجام دهد و از کار‌هایی صرف نظر نماید. الله تعالى قادر است که وی را به راه راست رهنمون سازد. به دلیل این‌که الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَمَن يُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِنۡ هَادٖ٣٦ وَمَن يَهۡدِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِن مُّضِلٍّۗ أَلَيۡسَ ٱللَّهُ بِعَزِيزٖ ذِي ٱنتِقَامٖ٣٧﴾ [الزمر: ۳۶ – ۳۷]. «هرکس را که الله گمراه سازد، برایش هدایت کننده‌ای نیست و هر‌کس که الله تعالى او را هدایت کند هیچ‌کس نمی‌تواند گمراهش کند».

در حدیث نیز آمده است: «اعْمَلُوا فَكُلٌّ مُيَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ» [۵۳۶] .«عمل کنید، زیرا هر انسانی برای چیزی که بخاطر آن آفریده شده آمادگی دارد».

رسول الله ج پس از این گفتار آیه‌ی ذیل را تلاوت فرمود: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ وَٱتَّقَىٰ٥ وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٦ فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡيُسۡرَىٰ٧﴾ [اللیل: ۵ – ۷]. «کسانی که بخشش کرده و از کارهای زشت پرهیز می‌نمایند و کارهای نیک را تصدیق می‌کنند پس توفیق دهیم او را برای رسیدن به سرای آسایش».

در این آیه برای انسان صدور اعمالی از قبیل بخشش، تقوا و تصدیق اثبات گردیده و اعلان شده است که اگر الله تعالى بخواهد او را بر انجام کار‌ها کمک می‌کند و اگر بخواهد گمراه می‌کند و اگر بخواهد هدایتش می‌نماید، پس هدایت و گمراهی همه بدست اوست.

مذهب اهل سنت این است که تمام معاصی و مخالفت‌‌هایی که از طرف انسان سر می‌زند همه، تحت اراده و تقدیر الهی انجام می‌پذیرد، به این معنا که الله تعالى آن‌هارا خلق و ایجاد می‌کند [۵۳۷].

با همه‌ی این اوصاف الله تعالى از گناه گناهکاران بدش آمده و بنده را به علت گناهان عذاب می‌دهد. بنابراین، گناهانی که انسان انجام می‌دهد به خود او نسبت داده می‌شود و به اوصافی چون «مُذْنِبْ، کافر، فاجر و فاسق» موصوف می‌گردد. با این وجود تقدیر و تکوین همه‌ی امور به الله تعالى نسبت داده می‌شود؛ بدون شک‌ که در آفرینش او حکمتی نهفته است. در ملکیت او هیچ اتفاقی نمی‌افتد مگر به اراده‌ی او.

فرقه‌ی معتزله قدرت الله تعالى را بر افعال بندگان انکار می‌نمایند. از نظر آنان بنده، خودش است که گمراه یا هدایت یافته است و قدرت عبد را از قدرت رب العبد بیشتر می‌دانند.

فرقه‌ی جبریه به مخالفت معتزله پرداخته و در اثبات قدرت برای الله تعالى مبالغه نموده و هر نوع قدرت و اختیار را از انسان سلب نموده و او را به سان مجبوری محض، بی‌حرکت و بی‌اختیار می‌دانند.

اهل سنت مذهب متوسط و میانه، را انتخاب کرده و می‌گویند: انسان، قادر بر اعمال خویش و دارای اراده می‌باشد و الله تعالى خالق انسان و پدیدآورنده‌ی قدرت و اراده‌ی اوست، بگون‌های که شریعت و امر و نهی پروردگار، باطل و مهمل نگشته، فعل و قدرتش بر تمام اشیا منتفی نیست.

شیخ ابن جبرین- فتاوایی در توحید- ص (۵۲-۵۳)

[۵۳۶] بخاری (۴۹۴۹) مسلم (۲۶۴۹). [۵۳۷] یعنی خداوند اسباب و وسایل آن را خلق نموده و در این کار هیچ اجباری بر انسان نیست و بنابراین خداوند از روی عدل و انصاف بنده اش را مورد حساب و کتاب قرار می‌دهد، زیرا انسان آن کار را از روی اختیار انجام می‌دهد.