فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۹] مراحل جهاد اسلامی

س: جهاد اسلامی چه مراحلی داشته است؟

ج: جهاد در اسلام سه مرحله داشته است: مرحله‌ی‌اول: اجازه به مسلمانان در این باره بدون اجبار و الزام همان‌گونه که در کلام الهی مشهود است: ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَٰتَلُونَ بِأَنَّهُمۡ ظُلِمُواْۚ وَإِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ نَصۡرِهِمۡ لَقَدِيرٌ٣٩﴾ [الحج: ۳۹]. «اجازه [دفاع از خود] به کسانی داده می‌شود که به آنان جنگ (تحمیل) می‌گردد، چرا که بدیشان ستم رفته است. و الله توانا است بر این‌که ایشان را پیروز کند».

مرحله‌ی‌دوم: امر به مبارزه با ‌کسانی‌که با مسلمانان می‌جنگند و دست کشیدن از جنگ با کسانی‌که به این امر مبادرت نمی‌ورزند‌.

الله تعالی در این باره می‌فرماید: ﴿لَآ إِكۡرَاهَ فِي ٱلدِّينِۖ قَد تَّبَيَّنَ ٱلرُّشۡدُ مِنَ ٱلۡغَيِّ﴾ [البقرة: ۲۵۶]. «اجبار و اکراهی در قبول دین نیست، چرا که هدایت و کمال ازگمراهی و ضلالت مشخص شده است».

و آیه‌ی: ﴿وَقُلِ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّكُمۡۖ فَمَن شَآءَ فَلۡيُؤۡمِن وَمَن شَآءَ فَلۡيَكۡفُرۡ﴾ [الکهف: ۲۹] . «و بگو حق (همان چیزی است که) از سوی پروردگارتان آمده است. پس هرکسی‌که می‌خواهد ایمان بیاورد و هرکس‌که می‌خواهد کافر شود».

و آیه‌ی: ﴿وَقَٰتِلُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ ٱلَّذِينَ يُقَٰتِلُونَكُمۡ وَلَا تَعۡتَدُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ١٩٠﴾ [البقرة: ۱۹۰]. «و در راه الله بجنگید با کسانی‌که با شما می‌جنگند. و تجاوز و تعدی نکنید؛ زیرا الله تجاوز گران را دوست نمی‌دارد».

به گفته‌ی‌گروهی از عالمان، الله تعالی در سوره‌ی نساء می‌فرماید: ﴿وَدُّواْ لَوۡ تَكۡفُرُونَ كَمَا كَفَرُواْ فَتَكُونُونَ سَوَآءٗۖ فَلَا تَتَّخِذُواْ مِنۡهُمۡ أَوۡلِيَآءَ حَتَّىٰ يُهَاجِرُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِۚ فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَخُذُوهُمۡ وَٱقۡتُلُوهُمۡ حَيۡثُ وَجَدتُّمُوهُمۡۖ وَلَا تَتَّخِذُواْ مِنۡهُمۡ وَلِيّٗا وَلَا نَصِيرًا٨٩ إِلَّا ٱلَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَىٰ قَوۡمِۢ بَيۡنَكُمۡ وَبَيۡنَهُم مِّيثَٰقٌ أَوۡ جَآءُوكُمۡ حَصِرَتۡ صُدُورُهُمۡ أَن يُقَٰتِلُوكُمۡ أَوۡ يُقَٰتِلُواْ قَوۡمَهُمۡۚ وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ لَسَلَّطَهُمۡ عَلَيۡكُمۡ فَلَقَٰتَلُوكُمۡۚ فَإِنِ ٱعۡتَزَلُوكُمۡ فَلَمۡ يُقَٰتِلُوكُمۡ وَأَلۡقَوۡاْ إِلَيۡكُمُ ٱلسَّلَمَ فَمَا جَعَلَ ٱللَّهُ لَكُمۡ عَلَيۡهِمۡ سَبِيلٗا٩٠﴾ [النساء: ۸۹ – ۹۰]. «آنان (منافقان) دوست می‌دارند که شما کافر شوید؛ همان گونه که خود کافر شده‌اند و (در کفر با ایشان) مساوی‌شوید. پس در این صورت یارانی از ایشان نگیرید (و آنان را از خود ندانید) تا آن گاه که (ایمان می‌آورند و) در راه الله هجرت می‌کنند. ولی اگر از این کار سر باز زدند؛ آنان را هر کجا یافتید بگیرید و اسیر کنید و در صورت لزوم بکشید، و از میان ایشان یار و یاوری بر نگزینید. مگر کسانی‌که با گروهی پیوند پیدا می‌‌کنند و (پناه می‌برند) که میان شما و آنان پیمان است، و یا کسانی‌که پیش شما می‌آیند و نه سر جنگ با شما دارند و نه می‌خواهند با قوم خود بجنگند. و اگر الله می‌خواست ایشان را بر شما چیره می‌کرد و آنان با شما می‌جنگیدند. بنابراین اگر از شما کناره گیری‌کردند و با شما نجنگیدند و پیشنهاد صلح‌کردند، الله به شما اجازه نمی‌دهد که متعرض آنان شوید». و آیات بعدی.

مرحله سوم: جهاد با مشرکان به صورت مطلق و جنگیدن با آن‌‌ها در سرزمین‌هایشان تا این‌که فتن‌‌های باقی نماند و خالصاً دین الله بماند و به تمام ساکنان زمین خیر برسد و دامنه‌ی اسلام گسترش یابد و داعیان کفر و الحاد از بین بروند و بندگان از حکم شریعت عادل و تعالىم آسان آن بهره مند شوند. به وسیله‌ی این دین استوار، انسان‌‌ها را از تنگنا‌های دنیا به گشایش اسلام و از عبادت خلق به عبادت خالق سبحان و از ظلم ستمگران و حکام جور به عدالت شریعت و احکام ناب و راه‌گشای اسلام رهنمون گردند. این‌همان چیزی‌است که برنامه‌ی‌دین براساس آن استقرار یافته و رسول الله ج تا مرگ در راه آن و برای آن بوده است.

الله‌تعالى نیز در این باره در سوره البراءة (توبه) آیاتی نازل کرده است: ﴿فَإِذَا ٱنسَلَخَ ٱلۡأَشۡهُرُ ٱلۡحُرُمُ فَٱقۡتُلُواْ ٱلۡمُشۡرِكِينَ حَيۡثُ وَجَدتُّمُوهُمۡ﴾ [التوبة: ۵]. «هنگامی‌که ماههای حرام پایان‌گرفت، مشرکان (عهدشکن) را هر کجا که بیابید بکشید».

﴿وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتۡنَةٞ وَيَكُونَ ٱلدِّينُ كُلُّهُۥ لِلَّهِ﴾ [الأنفال: ۳۹]. «با آنان پیکار کنید تا فتن‌های باقی نماند و دین خالصانه از الله گردد».

و نیزاحادیثی‌که یادآور شدیم بیانگر همین حقیقت است و صحت آن را تأیید می‌کند.

- بعضی از علما معتقدند که مرحله دوم؛ یعنی: مبارزه با کسی‌که با مسلمانان در جنگ است و عدم مبارزه با کسی‌که با مسلمانان سر جنگ ندارد، منسوخ شده است. چون این حکم در هنگام ضعف مسلمانان بوده است؛ اما وقتی الله‌تعالى نیرو‌ها و امکاناتشان را افزایش داد به آنان دستور رسید که با همه‌ی آنان بجنگند تا تن‌‌ها دین الله بماند یا اگر شرایط پرداخت جزیه را دارند، جزیه بدهند.

اما گروه دیگری از علما معتقدند که مرحله دوم منسوخ نگشته است بلکه در زمان نیاز به آن عمل می‌شود. آنگاه که مسلمانان قوی بودند و توانستند با دشمنان بجنگند و در راهش جهاد کنند، باید طبق دستور آیه توبه و آن چه از مفهوم آن بر می‌آید به جهاد بپردازند، اما زمانی‌که توانایی این کار را ندارند باید فقط با کسانی‌که با آن‌‌ها می‌جنگند، بجنگند و با کسانی‌که این کار را نمی‌کنند، نجنگند. تا به این وسیله به‌آیه سوره‌ی نساء عمل کرده باشند و قول صحیح تر و بهتر از قول نسخ، همین است و ابن تیمیه نیز همین قول را ترجیح داده است.

به این ترتیب مشخص شد که هر‌کس‌که کم ترین بصیرت را هم داشته باشد می‌داند که سخن بعضی از نویسندگان معاصر که ‌می‌گویند: جهاد فقط بصورت دفاعی مشروعیت دارد، سخن نادرستی است و ادل‌های که ذکر کردیم نیز با آن تعارض دارد و درست همان است که ما به تفصیل به آن پرداختیم و اهل علم و تحقیق آن را ترجیح داده‌اند.

هر‌کس در سیره رسول الله ج و اصحاب تأمل کند، آن چه ما در خصوص جهاد با مشرکان ذکر کردیم برایش روشن خواهد شد و گفته‌‌های ما را با آیات و احادیث منطبق می‌یابد.

شیخ ابن باز- از رساله (فضل جهاد و مجاهدین) ص، (۱۵، ۱۸)