فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۶] مقام و منزلت جهاد در اسلام

س: فضیلت جهاد در راه الله چیست؟

ج: جهاد در راه الله از بهترین راه‌های تقرب به اوست و از بزرگترین عبادات می‌باشد. حتی می‌توان گفت که جهاد بعد از فرایض از برترین اعمالی است که می‌توان در آن رقابت کرد و بر دیگران پیشی گرفت.

جهاد زمانی معنی پیدا می‌کند که در جهت یاری کردن مؤمنان، اعتلای کلمه‌ی اسلام، سرکوب کردن کفار و منافقین، هموار کردن راه دعوت اسلامی در بین جهانیان، راهنمایی کردن بندگان الله از تاریکی‌‌ها به نور، نشر محاسن اسلام و احکام عادلآن‌هاش در میان مردم و همچنین دیگر مصالح و نتایج مفید برای مسلمانان و خدا پرستان باشد.

آیات و احادیث زیادی درباره‌ی فضیلت جهاد و برتری مجاهدان بر دیگران وجود دارد که اراده‌ی انسانی را بر می‌انگیزد و استعداد‌های نهفته‌ی او را پویا می‌کند و او را در صف مجاهدان قرار می‌دهد تا صادقانه با دشمنان الله تعالی جهاد کند. جهاد، فرضِ کفایه است که اگر تعداد لازم به این کار مبادرت ورزند از دیگران ساقط می‌شود.

البته گاهی اوقات جهاد، فرضِ عین می‌گردد که در این صورت هیچ یک از مسلمانان نباید از این امر سرپیچی کنند، مگر این که عذری موجه و شرعی داشته باشند. جهاد، زمانی فرضِ عین است که پیشوای مسلمانان دستور جهاد دهد یا این که دشمن، شهر و دیار مسلمانان را محاصره کند، یا این که مسلمان در میدان جهاد باشد. دلایل فرضیت جهاد در آیات و احادیث بیان شده است. در چنین وضعی فرد باید خود را برای جهاد در راه الله آماده کند. از آیاتی که در فضیلت جهاد و مجاهدین وارد است می‌توان به این آیه اشاره کرد: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ ٱشۡتَرَىٰ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَنفُسَهُمۡ وَأَمۡوَٰلَهُم بِأَنَّ لَهُمُ ٱلۡجَنَّةَۚ يُقَٰتِلُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ فَيَقۡتُلُونَ وَيُقۡتَلُونَۖ وَعۡدًا عَلَيۡهِ حَقّٗا فِي ٱلتَّوۡرَىٰةِ وَٱلۡإِنجِيلِ وَٱلۡقُرۡءَانِۚ وَمَنۡ أَوۡفَىٰ بِعَهۡدِهِۦ مِنَ ٱللَّهِۚ فَٱسۡتَبۡشِرُواْ بِبَيۡعِكُمُ ٱلَّذِي بَايَعۡتُم بِهِۦۚ وَذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ١١١﴾ [التوبة: ۱۱۱]. «بی‌گمان الله تعالى جان و مال مؤمنان را به بهای بهشت خریداری می‌کند (آنان باید) در راه الله بجنگند و بکشند و کشته شوند. این وعده‌ایی است که الله آن را در (کتاب‌های آسمانی) تورات و انجیل و قرآن ثبت نموده و وعده‌ی راستین آن را داده است، و چه کسی از الله به عهد خود وفا کننده تر است؟ پس به معامله‌ای که کرده‌اید شاد باشید، و این پیروزی بزرگ و رستگاری عظیمی است».

این آیه‌ی مبارکه، تشویق بزرگی برای جهاد در راه الله است. آیه بیانگر این مطلب است که مؤمن جان و مال خود را به الله فروخته و این معامل‌های است که الله آن را قبول کرده و بهایش را بهشت قرار داده است تا مجاهدان در راه الله مبارزه کنند، بکشند و یا کشته شوند. در ادامه الله‌تعالى یادآور می‌شود که این وعده در ارزشمندترین کتاب‌‌های آسمانی، تورات و انجیل و قرآن مذکور است. سپس الله‌تعالى برای این که مؤمنان در این معامله مطمئن شوند، می‌فرماید: و چه کسی از خدا به عهد خود وفا کننده تر است، تا مومنان به عهد و پیمان خود در این معامله ثابت قدم بمانند و از روی اخلاص و صدق نیت و طیب خاطر با جان و مال خود وارد میدان معامله و عمل شوند، الله‌تعالى پاداش آنان را در دنیا و آخرت به صورت کامل ادا خواهد کرد. الله تعالى به مؤمنان دستور می‌دهد که جهانیان را بر این معامله بشارت دهند چرا که این کار سراسر رستگاری است و در واقع، سرنوشت نیکو و یاری حق در جهاد است. با حیای فریضه جهاد، کفار و منافقان خوار و ذلیل می‌شوند. مسلمانان به عزت و سرفرازی می‌رسند و زمینه‌ی انتشار دعوت اسلامی در تمام عالم مهیا می‌شود.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ هَلۡ أَدُلُّكُمۡ عَلَىٰ تِجَٰرَةٖ تُنجِيكُم مِّنۡ عَذَابٍ أَلِيمٖ١٠ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَتُجَٰهِدُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ بِأَمۡوَٰلِكُمۡ وَأَنفُسِكُمۡۚ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ١١ يَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡ وَيُدۡخِلۡكُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ وَمَسَٰكِنَ طَيِّبَةٗ فِي جَنَّٰتِ عَدۡنٖۚ ذَٰلِكَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ١٢ وَأُخۡرَىٰ تُحِبُّونَهَاۖ نَصۡرٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَفَتۡحٞ قَرِيبٞۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ١٣﴾ [الصف: ۱۰ – ۱۳]. «ای مؤمنان آیا شما را به معامله‌ای رهنمود سازم که شما را از عذاب بسیار دردناک نجات می‌دهد؟ (و آن این است که) به الله و پیامبرش ایمان می‌آورید، و در راه الله با مال و جان جهاد می‌کنید اگر بدانید این برای شما از هر چیزی بهتر است. (اگر این تجارت را انجام دهید الله) گناهان‌تان را می‌بخشاید و شما را به باغ‌های بهشتی داخل می‌گرداند که از زیر آن جویبارها روان است، و شما را در منازل و خانه‌های خوبی جای می‌دهد که در باغ‌های بهشت جاویدان و ماندگار، واقع شده‌اند. پیروزی و رستگاری بزرگ همین است (گذشته از این نعمت‌ها) نعمت دیگری که دوست می‌دارید پیروزی از جانب الله است و فتح نزدیکی است (منظور فتح مکه) و این مژده را به مؤمنان بده».

در این آیات الله‌تعالى ما را راهنمایی می‌کند که ایمان به الله و رسولش و جهاد در راه الله تجارتی بزرگ است که انسان را از عذاب دردناک قیامت می‌رهاند. در این آیات تشویق‌‌های زیادی برای ایمان آوردن و جهاد وجود دارد، بدیهی است که ایمان به الله و رسولش وحدانیت او و خالص گرداندن عبادت برای او را تضمین می‌کند. همان گونه که متضمن ادای فرایض و ترک محرمات می‌گردد. جهاد در راه الله نیز به نوبه‌ی خود در زیر مجموعه‌ی آن قرار می‌گیرد چرا که از بزرگترین فرایض و شعایر اسلامی است.

الله‌تعالى بطور خاص بحث جهاد را مطرح می‌کند تا عظمت آن را یاد آور شود و تشویق و ترغیبی برای مصالح بزرگی که شرح بیشتر آن‌‌ها ذکر شد، باشد. سپس پروردگار به ذکر وعده‌‌هایی که به مؤمنان داده می‌پردازد و از بخشش و مغفرت گرفته تا خانه‌‌های ایمن در دارالکرامة (بهشت) را متذکر می‌شود تا اشتیاق آن‌‌ها را در راه جهاد دو چندان کند و بر رغبتشان بیافزاید و بین شان رقابتی در این راه ایجاد شود. پس از آن به پیش پرداختی که موجب رضایت و خشنودی آن‌‌ها خواهد شد، اشاره می‌کند و آن‌هم پیروزی بر دشمنان و فتح زود هنگام مؤمنان است که خود نهایت تشویق و ترغیب است.

احادیث این موضوع: در صحیحین از سهل ابن سعد س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «رِبَاطُ يَوْمٍ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ خَيْرٌ مِنْ الدُّنْيَا وَمَا عَلَيْهَا، وَمَوْضِعُ سَوْطِ أَحَدِكُمْ فِي الْـجَنَّةِ خَيْرٌ مِنْ الدُّنْيَا وَمَا عَلَيْهَا، وَالرَّوْحَةُ يَرُوحُهَا الْـعَبْدُ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ أَوْ الْـغَدْوَةُ خَيْرٌ مِنْ الدُّنْيَا وَمَا عَلَيْهَا». «یک روز پاسداری از مرز‌های اسلام از دنیا و آن چه در دنیاست بهتر است و تازیآن‌‌های که یکی از شما در راه الله برای رسیدن به بهشت خورده باشد، از دنیا و هر چه در دنیاست، بهتر است. یک صبح و یا یک شب در راه الله بودن از دنیا و آن چه در دنیاست، بهتر است» [۱۰۸۳].

از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمود: «مَثَلُ الْـمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَاللَّـهُ أَعْلَمُ بِمَنْ يُجَاهِدُ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ كَمَثَلِ الصَّائِمِ الْـقَائِمِ وَتَوَكَّلَ اللَّـهُ لِلْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِهِ بِأَنْ يَتَوَفَّاهُ فَيُدْخِلَهُ الْـجَنَّةَ أَوْ يُرْجِعَهُ سَالِمًا بِمَا نَالَ مِنْ أَجْرٍ أَوْ غَنِيمَةٍ»«مثل مجاهدان در راه الله- الله‌تعالى خود داناتر است که چه کسی در راه او جهاد می‌کند- بسان روزه دار شب زنده دار است الله‌تعالى خود تعهد نموده است که اگر مجاهد راهش را بمیراند او را وارد بهشت سازد و (اگر زنده نگه دارد) سالم و تندرست، همراه پاداش یا غنیمت (به خانه) برگرداند» [۱۰۸۴].

مسلم در صحیح خود این حدیث را تخریج کرده است و در آن چنین آمده که: «تَضَمَّنَ اللَّـهُ لِمَنْ خَرَجَ فِي سَبِيلِهِ لَا يُخْرِجُهُ إِلَّا جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَإِيمَانًا بِي وَتَصْدِيقًا بِرُسُلِي فَهُوَ عَلَيَّ ضَامِنٌ أَنْ أُدْخِلَهُ الْـجَنَّةَ أَوْ أَرْجِعَهُ إِلَى مَسْكَنِهِ الَّذِي خَرَجَ مِنْهُ نَائِلًا مَا نَالَ مِنْ أَجْرٍ أَوْ غَنِيمَةٍ» [۱۰۸۵]. «الله تعالی برای کسی که در راه الله خارج شود و این خروجش فقط در راه الله و ایمان به او و تصدیق پیامبرانش باشد، تضمین می‌کند که او را وارد بهشت گرداند و یا او را به منزلی که از آن خروج کرده با پاداش و غنیمت باز گرداند».

باز ابوهریره س از رسول الله ج روایت می‌کند که فرمود: «مَا مِنْ مَكْلُومٍ يُكْلَمُ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ إِلَّا جَاءَ يَوْمَ الْـقِيَامَةِ وَكَلْمُهُ يَدْمَى اللَّوْنُ لَوْنُ دَمٍ وَالرِّيحُ رِيحُ مِسْكٍ» [۱۰۸۶]. «هیچ کس نیست که در راه الله جراحتی برداشته باشد مگر این که در قیامت حاضر می‌شود در حالی که از زخمش خون جاری است، رنگش، رنگِ خون است و بویش بوی مُشک». (متفق علیه)

از انس س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «جَاهِدُوا الْـمُشْرِكِينَ بِأَمْوَالِكُمْ وَأنفُسِکُم وَأَيْدِيكُمْ وَالْـسِنَتِكُمْ». «با مال و جان و دست و زبان خود با مشرکان جهاد کنید». [۱۰۸۷] .ابوعبس بن جبر انصاری س روایت می‌کند که رسول الله ج فرمودند «مَا اغْبَرَّتْ قَدَمَا عَبْدٍ فِى سَبِيلِ اللَّـهِ فَتَمَسَّهُ النَّارُ». «گام‌‌های هر‌کس که در راه الله غبار آلود شود به آتش جهنم عذاب نخواهد شد» [۱۰۸۸].

بخاری این حدیث را در صحیحش آورده و نیز در آن از ابوهریره س روایت است که رسول الله ج فرمودند: «إِنَّ فِى الْـجَنَّةِ مِائَةَ دَرَجَةٍ أَعَدَّهَا اللَّـهُ لِلْمُجَاهِدِينَ فِى سَبِيلِ الله؛ مَا بَيْنَا الدَرَجَتَيْنِ كَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ». «در بهشت صد درجه است که الله آن را برای مجاهدان در راه خود تدارک دیده است. و فاصله میان ‌هر درجه تا درجه دیگر به‌اندازه فاصله‌ی بین آسمان و زمین است» [۱۰۸۹].

در صحیح مسلم نیز از ابوهریره س روایت است که فرمودند: «مَن ماتَ ولم يَغزُو ولم يُحدِّث به نفسَهُ مات على شُعبَةٍ من نِفَاق». «هرکس بمیرد و جهاد نکند و یا قصد آن را هم نکند بر شعب‌های از نفاق مرده است» [۱۰۹۰].

از عبدالله ابن عمر ب روایت است: که از رسول الله ج شنیدم که می‌فرمود: «إِذَا تَبَايَعْتُمْ بِالْـعِينَةِ وَأَخَذْتُمْ أَذْنَابَ الْـبَقَرِ وَرَضِيتُمْ بِالزَّرْعِ وَتَرَكْتُمْ الْـجِهَادَ سَلَّطَ اللَّـهُ عَلَيْكُمْ ذُلًّا لَا يَنْزِعُهُ حَتَّى تَرْجِعُوا إِلَى دِينِكُمْ». «هر‌گاه معامله‌ی عینه کردید و دم گاو را گرفتید (کنایه از اهمیت فوق العاده به کشاورزی است) و به زراعت دل خوش کردید و جهاد را ترک کردید الله شما را خوار خواهد کرد و تن‌‌ها راه ر‌هایی از آن بازگشت به دین است» [۱۰۹۱].

احادیث زیادی در فضل جهاد و مجاهدین و بیان آنچه الله‌تعالى برای مجاهدان صادق مهیا کرده است از جایگاه‌‌های عالی و پاداش بزرگ و همچنین تهدید و هشدار نسبت به ترک جهاد و روی گرداندن از آن روایت شده است.

دو حدیث آخری که ذکر کردیم بیانگر این است که پشت کردن به جهاد و حتی فکر نکردن به آن شعب‌های از نفاق محسوب می‌شود و اشتغال به تجارت و زراعت و معاملات ربوی در هنگام جهاد باعث خواری مسلمانان و تسلط دشمنان برآن خواهد شد. همان‌طور که امروزه شاهد آن‌هستیم و ر‌هایی از این خواری امکان پذیر نیست؛ مگر با بازگشت به تعالىم دین اسلام و استقامت در راهش و جهاد خالصانه.

از الله تعالى می‌خواهیم بر مسلمانان منت نهد تا همگان به حقیقت دین مبین اسلام بازگردند و رهبران‌شان را اصلاح گرداند و همه را بر لوای حق جمع گرداند. آن‌‌ها را در فهم دین و جهاد در راهش توفیق دهد تا این‌که عزت یابند و خواری از آن‌‌ها برداشته شود و پیروزی بر دشمنان را نصیب شان گرداند، چرا که او توانای بر این است.

شیخ ابن باز رساله‌ی فضل الجهاد و المجاهدین ص (۳-۱۱)

[۱۰۸۳] بخاری (۲۸۹۲، ۳۲۵۰، ۶۴۱۵) مسلم (۱۸۸۱). [۱۰۸۴] بخاری (۲۷۸۷) این متن بخاری مسلم۱۸۷۶. [۱۰۸۵] مسلم (۱۸۷۶). [۱۰۸۶] بخاری ۲۳۷، ۲۸۰۳، ۵۵۳۳) مسلم۱۸۷۶. [۱۰۸۷] احمد (۳/۱۲۴،۲۵۱)، ابوداود (۲۵۰۴) نسائی (۳۰۹۸) دارمی (۲۴۳۱) و حاکم (۲/۸۱) ش/۲۴۲۷) و صحیح دانسته و ذهبی او را تایید کرده است. و آلبانی آن را در صحیح ابودود (۲۱۸۶) صحیح دانسته است. [۱۰۸۸] بخاری (۹۰۷، ۲۸۱۱). [۱۰۸۹] بخاری (۲۷۹۰، ۷۴۲۳). [۱۰۹۰] مسلم (۱۹۱۰). [۱۰۹۱] احمد (۲/۴۲، ۸۴) ابوداود (۳۴۶۲)، و این متن ابودود است، طبرانی در مسندالشامیین (۳/۳۲۹) ش/۲۴۱۷)، بیهقی در سنن کبری (۱۰۴۸۴) و آلبانی آن را صحیح دانسته است. صحیح ابوداود (۲۹۵۶) نگا: پاورقی ابن قیم بر سنن ابوداود (۹/۲۴۵) ابن القطان ان را صحیح دانسته است. و تلخیص الحبیر، ابن حجر (۳/۱۹ش۱۱۸۱) حافظ ابن حجر در بلوغ المرام ص/۲۴۵ ش۸۲۸) گوید رجال آن ثقه هستند.