[۶۱] بهترین شیوه برای امر به معروف و نهی از منکر
س: بهترین روش برای امربه معروف و نهی از منکر چیست؟
ج: بر مأموران ویژه‌ی امر به معروف و نهی از منکر لازم است که آداب شرعی را رعایت کرده و در کارشان اخلاص داشته باشند و نرمخو باشند و از خشونت بپر هیزند و خود را به نرمی و ملایمت که اخلاق دعوتگران است مزین کنند. مگر زمانی که برای مقابله با زورگویان و معاندان و دشمنان نیاز به درشتی باشد.
الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَلَا تُجَٰدِلُوٓاْ أَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ إِلَّا بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ إِلَّا ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنۡهُمۡۖ﴾ [العنکبوت: ۴۶]. «با اهل کتاب جز به روشی که از همه نیکوتر است، مجادله نکنید، مگر کسانی از آنان که ستم کردند».
و رسول الله ج می‌فرماید: «مَنْ رَأَى مِنْكُمْ مُنْكَرًا فَلْيُغَيِّرْهُ، بِيَدِهِ فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ، فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ؛ وَذَلِكَ أَضْعَفُ الْـإِيمَانِ» [۱۱۸۸]. «هر‌کس از شما عمل ناپسندی را مشاهده کرد، آن را با دستش تغییر دهد. اگر نتوانست با زبانش. و اگر نتوانست با قلبش و این ضعیف‌ترین درجه‌ی ایمان است».
امّا دیگران برای منع منکر و دعوت به معروف، همان رفتار دعوتگران را دنبال کنند، تا حد توان با نرمی و حکمت جلوی امور ناپسند را بگیرند و با دلایل محکم، انجام‌دهندگان آن را قانع کنند. تا به حق روی آورده و از باطل دست کشند.
الله تعالى می‌فرماید: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ ﴾ [التغابن: ۱۶] «پس آنقدر که در توان دارید تقوای الهی پیشه کنید».
و الله می‌فرماید﴿وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتُ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِيَآءُ بَعۡضٖۚ يَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَيَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ﴾ [التوبة: ۷۱]. «مردان و زنان مومن، ولی و دوست یکدیگرند. امر به معروف و نهی از می‌کنند».
و می‌فرماید: ﴿كُنتُمۡ خَيۡرَ أُمَّةٍ أُخۡرِجَتۡ لِلنَّاسِ تَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَتَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَتُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِۗ﴾ [آل عمران: ۱۱۰]. «شما بهترین امتی بودید که آفریده شدید. (چه این که) امر به معروف و نهی از می‌کنید و به الله ایمان دارید».
الله تعالى تارکین امر به معروف و نهی از منکر را وعدة عذاب داده و به زبان داود و عیسی ÷ آنان را لعنت کرده است. الله می‌فرماید: ﴿لُعِنَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۢ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ عَلَىٰ لِسَانِ دَاوُۥدَ وَعِيسَى ٱبۡنِ مَرۡيَمَۚ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَواْ وَّكَانُواْ يَعۡتَدُونَ٧٨ كَانُواْ لَا يَتَنَاهَوۡنَ عَن مُّنكَرٖ فَعَلُوهُۚ لَبِئۡسَ مَا كَانُواْ يَفۡعَلُونَ٧٩﴾ [المائدة: ۷۸-۷۹]. «کافران بنی‌اسرائیل بر زبان داود و عیسی بن مریم لعن شدند. این بخاطر آن بود که گناه کردند و تجاوز می‌نمودند. از اعمال زشتی که انجام می‌دادند یکدیگر را منع نمی‌کردند. چه بدکاری انجام می‌دادند».
پس مسئله، بسیار مهم بوده و مسئولیت سنگین است؛ لذا بر مؤمنانی که قدرت دارند، اعم از حاکمان، علما و بزرگان مسلمین واجب است که از منکرات جلوگیری کنند و به خوبی‌‌ها تشویق نمایند. امر به معروف و نهی از منکر به گروه خاصی اختصاص ندارد، هرچند عد‌های مخصوص به این کار گماشته شوند و کارشان این باشد، باز هم مسئولیت از دیگران ساقط نمی‌شود. لذا باید به آن‌‌ها کمک کرد و همراه شان به این امر پرداخت؛ تا خیر و خوبی زیاد شود و از بدی‌ها کاسته شود.
به خصوص اگر گروهِ ویژه در این کار سهل انگاری کند و هدف دعوت برآورده نشود و نیاز به افراد بیشتری باشد. در این صورت امر به معروف و نهی از منکر بر هر مسلمان توانمند واجب است. ولی اگر با گروه ویژه، کار انجام شد و هدف دعوت برآورده شد وجوب آن از اهالی آن شهر یا منطقه ساقط می‌گردد، چرا که امر به معروف و نهی‌از منکر فرض کفایه است و هنگامی که اقامه‌ی امر به معروف و نهی از منکر بوسیله‌ی گروه ویژه یا غیر آن انجام شود، حکم آن برای دیگران سنت است.
ولی اگر غیر از تو کسی دیگر توان تغییر منکر را ندارد مثلاً شما در روستا یا قبیله یا محل‌های زندگی می‌کنی که غیر از تو کسی دیگر امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کند یا فقط تو از وجود منکر مطلع هستی و توانایی منع آن را داری، بنابراین امر به معروف و نهی از منکر بر شما واجب است و هرگاه غیر از تو کسی دیگر هم برای این کار باشد برای شما این کار فرض کفایه است. هر کدامتان انجام دهید از هر دو ساقط می‌شود و ترک آن، هر دو نفر شما را گناهکار می‌کند.
خلاصه‌ی مطلب: امر به معروف و نهی از منکر، بر همگان فرض کفایه است. اگر گروهی به آن پرداختند که هدف از آن برآورده شد، از بقیه ساقط می‌شود و دعوت نیز این گونه است. اگر همگان آن را ترک کنند گناهکارند و اگر گروهی دعوت را برپا نموده و از منکر منع کردند در حق دیگران سنت است. زیرا این کار اشتراک در خیر و تعاون بر نیکی و تقوا است.
شیخ ابن‌باز: جواب سؤالی در مجموعه‌ی فتاوی و مقالات متنوعة. (۴/۲۴۰)
[۱۱۸۸] مسلم (۴۹).