فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۸۷] عدالت بین فرزندان در هدیه دادن واجب است

س: در شهر «جدة» منزلی خریده ام و آن را به اسم پسر بزرگترم کرده ام که این مشخصات در چکی که ضمیمه‌ی سؤال است نوشته شده، لطفاً در مورد سؤال بنده نظر خود را اعلام دارید؟ آیا یک نفر از نظر شرعی اجازه دارد به یکی از فرزندانش احسان کند و دیگران را محروم کند؟

ج: پس از بررسی تحقیق استفتاء و مشاهده‌ی چک و مندرجات آن به شما اینگونه پاسخ می‌دهیم یا همانگونه که در چک شماره‌ی (۲۰۰) مورخه‌ی ۲۹/۰۳/۱۳۹۱هـ، شهرستان «جدة» مرقوم شده که منزلی را با مساحت و حدود مشخص در مقابل ۶۲۰۰ ریال سعودی خریده اید و به اسم پسرت احمد ثبت کرده اید، بنا بر مطالب فوق و مورد سؤال شما احمد را بر بقیه‌ی فرزندان خود ترجیح داده‌اید و این کار ناجایز است، بلکه از نظر شرعی باید تمام فرزندان را به یک نسبت مورد احسان و هدیه قرار دهید، برتری یکی از فرزندان از بین بقیه جایز نیست مگر با مجوّز شرعی؛ که مثلاً یکی از فرزندان فلج باشد شما می‌توانید ایشان را در احسان و هدیه دادن از بین بقیه‌ی فرزندان بنابه عذری که دارد ترجیح دهید، یا یکی از فرزندان عائله‌اش زیاد باشد یا مشغول تحصیل علم باشد؛ اگر شما می‌خواهید از بین فرزندان به یکی در آن‌‌ها هدیه ندهید چون فردی فاسق و اهل بدعت است یا هدیه‌ی شما را در مسیر معصیت خداوند بکار می‌گیرد، از نظر شرعی می‌توانید به او هدیه ندهید.

دلیل بر لازم بودن رعایت مساوات بین فرزندان روایتی است که نعمان بن بشیر نقل می‌کند و می‌گوید: پدرم قسمتی از سرمایه‌اش را به من هدیه نمود، مادرم «عُمْرَةُ بنتُ رَوَاحة» به پدرم گفتند: من راضی نمی‌شوم مگر اینکه شخص رسول الله ج را بر این قضیه گواه بگیری، پدرم نزد رسول الله ج رفتند تا او را بر این موضوع گواه بگیرد، رسول الله ج از پدرم پرسیدند «افعلتَ هذا بِوَلَدِكَ كُلِّهم؟» آیا به همه فرزندانت هدیه داده‌ای» پدرم گفت نه، رسول الله ج فرموند: «اتقُوالله واعْدِلُوا بين أولادكم». «از خداوند بترسید و بین فرزندانتان عدالت برقرار کنید» نعمان س گوید: پدرم برگشت و هدیه را از من پس گرفت؛ در روایتی آمده که رسول الله ج فرمودند: «فَارْدُدْه». و در لفظی آمده «فَأَرْجِعْهُ» و در لفظی آمده «لاتُشْهِد ْنِي علي جَوْرٍ». «مرا بر ظلم گواه مگیر» و در لفظی آمده «فَأَشْهِدْ عَلي هذا غيري» [۱۲۳۹] . «دیگری را بر این موضوع گواه بگیر» و در لفظی آمده «سَوِّ بَيْنَهُمْ» [۱۲۴۰] بین فرزندان مساوات را رعایت کن».

این حدیث بر حرمت دلالت می‌کند؛ زیرا چنین عملی «جَوُر» نامیده شده است و رسول الله ج امر نمود تا آن را برگرداند، و از گواه شدن بر آن امتناع ورزید، باید توجه نمود ظلم حرام است، امر رسول الله بر رد کردن هدیه دلالت بر وجب می‌کند، و واجب بودن مساوات بین فرزندان، اما اگر شخصی بین فرزندان برتری قایل شد و بعضی را بر بعضی دیگر ترجیح داد در صورت مجوز شرعی (که یکی از بیمار یا طالب یا دارای اهل و اولاد زیاد بود) این امر جایز است.

در این مورد از امام احمد مطلبی نقل شده است که دلالت بر جواز می‌کند، ایشان در تخصیص بعضی از فرزندان بر بعضی دیگر در مسئله‌ی وقف گرفته‌اند: اگر از روی نیاز باشد اشکالی ندارد، اما بدون هیچ موردی بین فرزندان امتیاز قایل شدن را نمی‌پسندم، باید دانست که هدیه دادن به فرزندان مانند وقف کردن چیزی بر آنان است که حکم هر دو یکی است [۱۲۴۱].

و صلی الله نبینا محمد و آله و صحبه و سلم

فتاوای انجمن دایمی مباحث علمی و افتا (۱۶/۱۹۲-۱۹۴)

[۱۲۳۹] بخاری (۲۵۸۶، ۲۵۸۷، ۲۶۵۰)، مسلم‌ (۱۶۲۲). [۱۲۴۰] (احمد ۴/۲۶۸، ۲۷۶)، نسائی (۳۶۸۵، ۳۶۸۶)، ابن حبان (۵۰۹۸). [۱۲۴۱] مراجعه کن: «المغنی» ابن قدامه (۵/۳۸۸).