فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۱۳۱] توبه می‌کنم سپس توبه را می‌شکنم... چه کار کنم؟

س: جوانی نوزده ساله هستم و گناهان زیادی مرتکب شده ام، تا جایی که در مسجد نماز نمی‌خوانم، و در تمام زندگی‌ام رمضان را به طور کامل روزه نگرفته ام، و کار‌های زشت دیگری انجام می‌دهم و در محلّه مان با جوانانی همراه می‌شوم که افراد خوبی نیستند. خیلی وقت‌‌ها با خودم عهد کرده ام که توبه کنم اما باز به گناه روی می‌آورم. از طرفی دوستانِ برادرم که افراد صالحی نیستند زیاد به خانه‌ی ما می‌آیند... و خدا می‌داند مرتکب گناهان زیادی شده ام و در گناه زیاده روی کرده ام و کار‌‌های زشتی مرتکب شده ام، ولی هرگاه تصمیم به توبه می‌گیرم باز دوباره گناه می‌کنم... امیدوارم مرا به راهی راهنمایی کنید که مرا به پروردگارم نزدیک کند و از این کار‌های بد مرا دور نماید.

ج: خداوند متعال می‌فرماید: ﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ٥٣﴾ [الزمر: ۵۳]. «بگو آن بندگانم که بر خود زیاده روی کرده‌اند از رحمت خدا ناامید مباشید بیگمان خداوند همه گناهان را می‌آمرزد و به راستی او آمرزنده‌ی مهربان است».

به اجماع علما این آیه در مورد توبه کنندگان نازل شده است؛ پس هر‌کس صادقانه از گناهانش توبه نماید خداوند همه گناهان او را می‌آمرزد، و دلیلش آیه مذکور است.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ تَوۡبَةٗ نَّصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمۡ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمۡ سَيِّ‍َٔاتِكُمۡ وَيُدۡخِلَكُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ﴾ [التحریم: ۸]‌. «ای مؤمنان! صادقانه به‌سوی خدا باز گردید و توبه کنید، امید است پروردگارتان گناهانتان را بزدایید و شما را وارد باغ ‌هایی کند که رود‌ها از زیر (درختان و کاخ‌‌های آن) جاری هستند».

پس خداوند در این آیه، زدودن گناهان و دخول به باغ‌های بهشت را مشروط به توبه واقعی کرده است؛‌ و آن توب‌های است که شاملِ ترک گناهان و گرفتن تصمیم قاطعانه به عدم تکرار گناه برای تعظیم الهی و امید به پاداش او و دوری از عذابش باشد.

از جمله شرایط توبه‌ی نصوح یکی این است که آنچه از روی ظلم و ستم از کسی گرفته آن را به صاحبش باز گرداند و یا از آن‌‌ها حلالی بطلبد، اگر گناه، ریختن خون یا خوردن مال یا بردن آبروی کسی باشد، و اگر حلالی خواستن از برادری که آبرویش را ریخته برای او میسر نباشد برایش به کثرت دعا کند، و وقتی او را یاد می‌کند بهترین اعمال او را یاد کند، چون نیکی‌‌ها بدی‌‌ها را می‌زدایند.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾ [النور: ۳۱]. «ای مؤمنان جملگی به‌سوی خدا باز گردید و توبه کنید تا رستگار شوید».

خداوند در این آیه رستگاری را منوط به توبه کرده است، پس این دلالت می‌نماید که توبه کننده، رستگار و خوشبخت است، و هرگاه توبه کننده به دنبال توبه‌اش ایمان و عمل صالح انجام دهد خداوند گناهانش را محو می‌کند و آن را به نیکی تبدیل می‌نماید. چنان که خداوند متعال در سوره‌ی فرقان و قتی شرک و قتل و زنا را یاد می‌کند می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ يَلۡقَ أَثَامٗا٦٨ يُضَٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَيَخۡلُدۡ فِيهِۦ مُهَانًا٦٩ إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا٧٠﴾ [الفرقان: ۶۸ – ۷۰]. «و (بندگان خوب خدای رحمان) کسانی هستند که همراه خدا معبود دیگری را به فریاد نمی‌خوانند، و نفسی را که خداوند کشتن آن را حرام کرده مگر به حق، نمی‌کشند، و زنا نمی‌کنند، و هر‌کس چنین کند به عذاب مبتلا می‌شود. و روز قیامت عذاب او چند برابر می‌شود و در دوزخ با خواری می‌ماند. مگر کسانی که توبه کنند و کار شایسته انجام دهند، خداوند بدی‌های ایشان را به نیکی تبدیل می‌کند، و خداوند آمرزنده‌ی مهربان است».

از جمله اسباب توبه، تضرع و زاری به درگاه خداوند و خواستن هدایت و توفیق از او برای توبه است.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡۚ﴾ [المؤمن: ۶۰]‌. «مرا بخوانید شما را اجابت می‌کنم».

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِۖ﴾ [البقرة: ۱۸۶]. «هرگاه بندگانم تو را از من می‌پرسند من نزدیک هستم و دعای دعا کننده را وقتی که مرا بخواند اجابت می‌کنم».

از جمله اسباب توبه و پیدا نمودن استقامت بر توبه، همراهی با نیکان و صالحان و الگو برداری از آن‌‌ها در کار‌های شایسته‌ی شان و دوری کردن از صحبت و همراهی بدکاران است.

پیامبر ج می‌فرماید: «الْـمَرْءُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ؛ فَلْيَنْظُرْ أَحَدُكُمْ مَنْ يُخَالِلُ». «شخصی بر دین دوستش قرار دارد، پس هر‌یک از شما بنگرد با چه کسی دوستی می‌کند [۱۶۸۱]».

می‌فرماید: «مَثَلُ الْـجَلِيسِ الصَّالِحِ وَالْـجَلِيسِ السَّوْءِ كَحَامِلِ الْـمِسْكِ وَنَافِخِ الْـكِيرِ؛ فَحَامِلُ الْـمِسْكِ إِمَّا أَنْ يُحْذِيَكَ وَإِمَّا أَنْ تَبْتَاعَ مِنْهُ وَإِمَّا أَنْ تَجِدَ مِنْهُ رِيحًا طَيِّبَةً، وَنَافِخُ الْـكِيرِ إِمَّا أَنْ يُحْرِقَ ثِيَابَكَ وَإِمَّا أَنْ تَجِدَ رِيحًا خَبِيثَةً». «مثال همنشین نیک، مانند حامل مشک و عطر فروش است. حامل مشک و عطر فروش تو را محروم می‌کند یا از عطرش به تو می‌دهد یا از او می‌خری و یا از او بوی خوشی احساس می‌کنی. مثال همنشین بد مانند کسی است که در دم آهنگری می‌دمد یا لباس‌هایت را می‌سوزاند و یا از او بوی بدی به مشام می‌رسد [۱۶۸۲]».

شیخ ابن باز – کتاب الدعوة، الفتاوی ص ۲۵۱.

[۱۶۸۱] احمد ۲/۳۰۳، ۳۳۴ و ابوداود ۴۸۳۳ و ترمذی ۲۳۷۸ و قال: «حسن غریب» حاکم ۴/۱۷۱ (۷۳۲۰،۷۳۱۹) و صححه و وافقه الذهبی. [۱۶۸۲] بخاری ۲۱۰۱، ۵۵۳۴ و مسلم ۲۶۲۸.