فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۱۸] فرضیت نماز جماعت

از طرف شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز رحمه الله علیه به تمامی مسلمانان، الله تعالى مسلمان را به آنچه که رضای او در آن است توفیق دهد، من و آنان را در مسیر کسانی قرار دهد که تقوای الهی داشته و از او می‌ترسند – آمین- سلام الله علیکم و رحمته و برکاته.

اما بعد:

به من خبر رسیده است که بسیاری از مسلمانان در امر نماز با جماعت سهل‌انگاری می‌کنند و برای توجیه این کار از آسانگیری برخی از علما استدلال می‌کنند. لازم دیدم که عظمت و بزرگی این مسئله، را بیان و آشکار سازم. زیبنده‌ی هیچ مسلمانی نیست که در کاری کوتاهی کند که الله تعالى در قرآن، و پیامبر ج در سنت، عظمت و فضیلت آن را بیان کرده‌اند.

الله تعالى در کتابش خیلی زیاد از نماز یاد کرده و به محافظت و ادای آن در جماعت دستور داده و تأکید کرده است. همچنین اعلان نموده که سهل‌انگاری و تنبلی در امر نماز از صفات و خصایص منافقین است.

الله تعالى در کتاب خود فرموده است: ﴿حَٰفِظُواْ عَلَى ٱلصَّلَوَٰتِ وَٱلصَّلَوٰةِ ٱلۡوُسۡطَىٰ وَقُومُواْ لِلَّهِ قَٰنِتِينَ٢٣٨﴾ [البقرة: ۲۳۸]. «در انجام نمازها و (بویژه) نماز میانه (یعنی عصر) محافظت ورزید و با فروتنی برای الله بپاخیزید».

تعظیم و محافظت انسان بر نماز چگونه شناخته می‌شود؟ حال آن که از ادای آن به همراه‌ برادران دینی‌اش بازمانده و سهل‌انگاری کرده است؟!.

چگونه محافظت شخص بر نماز شناخته، می‌شود در حالی که از ادای نماز در مسجد کوتاهی می‌کند.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ وَٱرۡكَعُواْ مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ٤٣﴾ [البقرة: ۴۳]. «نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و با راکعان رکوع کنید».

این آیه‌ی کریمه نصی است درمورد وجوب شرکت در نماز جماعت، و چنانچه مقصود از آن تن‌‌ها برپا داشتن آن بود ختم آن با ﴿وَٱرۡكَعُواْ مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ﴾ بی‌مناسبت می‌شد؛ زیرا امر به اقامه و برپا داشتن آن در اول آیه مطرح شده است.

حال آن که الله تعالى فرموده است: ﴿وَإِذَا كُنتَ فِيهِمۡ فَأَقَمۡتَ لَهُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَلۡتَقُمۡ طَآئِفَةٞ مِّنۡهُم مَّعَكَ وَلۡيَأۡخُذُوٓاْ أَسۡلِحَتَهُمۡۖ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلۡيَكُونُواْ مِن وَرَآئِكُمۡ وَلۡتَأۡتِ طَآئِفَةٌ أُخۡرَىٰ لَمۡ يُصَلُّواْ فَلۡيُصَلُّواْ مَعَكَ وَلۡيَأۡخُذُواْ حِذۡرَهُمۡ وَأَسۡلِحَتَهُمۡۗ﴾ [النساء: ۱۰۲]. «زمانی که (تو، ای پیامبر) در میان‌شان بودی و نماز (خوف) را برای آن‌ها بپا داشتنی، دسته‌ای از آنان با تو به نماز بایستند، و باید که اسلحه‌ی خود را با خود داشته باشند، و وقتی که (نصف) نماز را با تو خواندند (بروند و به نگهبانی بپردازند) و شما را از (دشمنان) بپایند و دسته‌ی دیگری که هنوز نماز نخوانده‌اند بیایند و با تو به نماز بایستند و احتیاط خود را مراعات و اسلحه‌ی خود را داشته باشند».

دقت کنید، که الله تعالى نماز با جماعت را حتی در وقت جنگ نیز واجب قرار داده است، پس به هنگام صلح و آرامش به طریق اولی واجب است. اگر چنانچه کسی برای ترک جماعت مجاز می‌بود، حتماً الله تعالى کسانی را مجاز به این کار می‌کرد که در برابر دشمن، صف آرایی کرده و از طرف دشمن تهدید می‌شدند. چون اجازه‌ی ترک جماعت به مجاهدین داده نشد، پس معلوم می‌شود که ادای نماز با جماعت از اهمّ واجبات است و برای هیچ کسی تخلف و باز ماندن از آن جایز نیست.

در صحیحین از ابوهریره س از رسول الله ج روایت شده است: «لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ آمُرَ بِالصَّلاةِ فَتُقَامَ، ثمَّ آمُرَ رَجُلاً فَيُصَلِّيَ بالنَّاسِ، ثمَّ أُنْطَلِقَ مَعِيَ بِرِجالٍ مَعَهُمْ حُزَمٌ مِنْ حَطَبٍ إِلَى قَوْمٍ لا يَشْهَدُوْنَ الصَّلاة فَأُحَرِّقَ عَلَيْهِمْ بُيُوتَهُمْ بِالنَّارِ» [۶۹۶]. «تصمیم گرفتم که برای اقامه‌ی نماز دستور دهم، سپس خواستم دستور دهم که شخصی به جای من امامت نماز را بر عهده بگیرد و خودم با مردانی به همراه بسته‌‌های هیزم به‌سوی کسانی بروم که به نماز جماعت شرکت نمی‌کنند و آن‌‌ها را با خانه‌هایشان آتش بزنم».

در صحیح مسلم از عبدالله بن مسعود س نقل شده است: «لَقَدْ رَأيْتُنَا ومَا يَتَخَلَّفُ عَنِ الصَّلاةِ الاّ مُنَافِقٌ قَدْ عُلِمُ نِفَاقُهُ أو مَرِيضٌ؛ إنْ كَانَ المَرِيضُ لَيَمْشيِ بَيْنَ رَجُلَيْنِ حَتّي يَاْتِيَ الصَّلاةَ، وَقَالَ: إنَّ رَسُول الله ج عَلَّمَنَا سُنَنَ الْـهُدَيَ وإنّ مِنْ سُنَنِ الْـهُدَي الصَّلاةَ فِيْ المَسْجِدِ الّذي يؤَذَّنُ فِيْهِ» [۶۹۷]. «هیچ کسی از نماز جماعت تخلف نمی‌کرد جز منافقی که نفاقش معلوم بود یا شخصی که دچار بیماری می‌گشت. حتی بیمار نیز بین دو شخص بر شانه‌‌های آن‌‌ها قرار می‌گرفت و خود را به مسجد می‌رساند. (عبد الله بن مسعود س می‌گوید): رسول الله ج سنن هدایت را به ما تعلیم داد و نماز خواندن در مسجدی که در آن اذان گفته می‌شود یکی از سنن هدایت است».

همچنین در صحیح مسلم از عبدالله بن مسعود س روایت شده است:

«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَلْقَي اللهَ غَداً مُسْلِما فَلْيُحَافِظْ عَلَي هَؤُلاءِ الصَّلَوَات حَيْثُ يُنَادَي بِهِنَّ؛ فَإِنّ الله شَرَعَ لِنَبِيكُمْ ج سُنَنِ الهُدَي وانهنَّ من سنن الهدي وَلَوْ أنَّكُمْ صَلَّيْتُمْ كما يصلِّي هذا المتخلف في بيته لتَرَكْتُمْ سُنَّةَ نَبِيِّكُمْ ولو تركتم سنة نبيكم لَضَلَلْتُمْ. وَمَا مِنْ رَجُلٍ يَتَطَهَّرُ فَيَحْسِنُ الطَّهُوِر ثُمَّ يَعْمِدُ إلَي مَسْجِدٍ مِنْ هذِهِ الْـمَسَاجِدِ إلاّ كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ خَطْوَةٍ يَخطُوْها حَسَنَةً ويَرْفَعُهُ بِهَا دَرَجَةً ويَحُطُّ عَنْهُ بِهَا سَيّئةً. وَلَقَدْ رَأَيتُنَا ومَا يَخَلَّفُ عَنْهَا إلاَّمنَافِقٌ مَعْلُومُ النفاق ولَقْد كَانَ الرّجُلُ يُؤْتَي بِهِ يُهَادَي بَيْن الرّجُلَيْنِ حَتّي يُقَامَ فِي الصَّفِّ» [۶۹۸]. «کسی که دوست دارد فردای قیامت به عنوان مسلمان با الله تعالى روبرو شود باید بر این نماز‌های (پنج‌گانه) هر جا که اذان گفته ‌شود محافظت کند؛ زیرا الله تعالى سنن و روش‌‌های هدایت را به پیامبرتان آموخنه و بیان کرده است و بی‌گمان که نماز‌های پنچ‌گانه از روش‌‌های هدایت هستند و چنانچه در خانه‌هایتان نماز خواندید همان گونه که این متخلف در خآن‌هاش نماز می‌خواند قطعاً سنت پیامبرتان را ترک نموده‌اید و اگر سنت پیامبر ج را ترک کنید یقیناً گمراه می‌شوید. و هر شخصی که به خوبی وضو می‌گیرد و به یکی از مساجد می‌رود الله تعالى در مقابل هر گامی که بر می‌دارد به او یک نیکی داده و درج‌های بر درجاتش می‌افزاید و گناهی از گناهانش را محو می‌سازد. و می‌دیدیم که از نماز جماعت هیچ کسی باز نمی‌ماند، جز شخصی که نفاقش کاملاً معلوم و مشخص بود. و شخص بیمار – بمنظور شرکت در نماز جماعت- بین بازو‌های دو نفر کشان کشان به مسجد آورده می‌شد و در صف جای داده می‌شد».

در صحیح مسلم از ابوهریره س روایت است: مرد نابینایی به رسول الله ج گفت: من کسی را ندارم که مرا به مسجد بیاورد؛ آیا می‌توانم در خانه، نماز بخوانم؟ رسول الله ج به او گفت: «هَلْ تَسْمَعُ النِّدَاءَ بِالصَّلَاةِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَأَجِبْ» آیا اذان را می‌شنوی؟ گفت: بله. رسول الله ج فرمود: «پس به مسجد بیا» [۶۹۹].

احادیثی که دال بر وجوب نماز جماعت و بر پا داشتن آن در مسجد تأکید می‌کند خیلی زیاد است.

پس بر مسلمان واجب است که به مسئله‌ی نماز توجه نموده و سعی کند در این کار از دیگران سبقت بگیرد. خانواده و همسایگان را به آن سفارش و تأکید نماید. به دستورات الله و پیامبرش جامعه‌ی عمل پوشانده و از آنچه که الله و رسول منع نموده‌اند پرهیز کرده و از صفات منافقین که بدترین آن‌‌ها سهل‌انگاری و تنبلی در نماز است دوری بجوید.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱلۡمُنَٰفِقِينَ يُخَٰدِعُونَ ٱللَّهَ وَهُوَ خَٰدِعُهُمۡ وَإِذَا قَامُوٓاْ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ قَامُواْ كُسَالَىٰ يُرَآءُونَ ٱلنَّاسَ وَلَا يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ إِلَّا قَلِيلٗا١٤٢ مُّذَبۡذَبِينَ بَيۡنَ ذَٰلِكَ لَآ إِلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِ وَلَآ إِلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِۚ وَمَن يُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُۥ سَبِيلٗا١٤٣﴾ [النساء: ۱۴۲ – ۱۴۳]. «بی‌گمان منافقان (به خیال خام خود) الله را گول می‌زنند! در حالی که (الله تعالى خون‌ها و مال‌های منافقان را در دنیا محفوظ می‌نماید و در آخرت دوزخ را برای آن‌ها مهیا می‌سازد و بدینوسیله) آن‌ها راگول می‌زند، منافقان هنگامی که برای نماز برخیزند، سست و بی‌حال به نماز می‌ایستند و با مردم ریا می‌کنند (نمازشان بخاطر مردم است) و الله را کمتر یاد می‌کنند (جز اندکی به عبادت او نمی‌پردازند). در این میان سرگشته و مترددند نه با اینان (مؤمنان) و نه با آن (کافران) هستند و هر که را الله سرگشته و گمراه کند راهی برای (سعادت او) نخواهی یافت».

عدم شرکت در نماز جماعت بزرگترین عامل برای ترک کلی نماز است. مسلّماً ترک نماز موجب کفر، گمراهی و خروج از دین اسلام می‌شود، زیرا رسول الله ج فرموده است: «إنَّ بَيْنَ الرّجُلِ وبين الشِّرْكِ وَالكُفِر تَرْكُ الصّلَاةِ» [۷۰۰]. «فاصله‌ی بین انسان و کفر و شرک ترک نماز است».

و فرموده است: «الْـعَهْدُ الّذي بَيْنَنَا وبَيْنَهُمْ الصّلاةُ، فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ كَفَرَ» [۷۰۱]. «مشخصه‌ی ما و آنان (کفار و مشرکین) در نماز است؛ پس هر‌کس که آن را ترک دهد کافر می‌گردد».

آیات و احادیث بی‌شماری در خصوص عظمت و اهمیت نماز و محافظت آن وجود دارد. هرگاه حقیقت پدیدار شود و دلایل آن آشکار گردد هیچ‌کس به خاطر گفتار و فتوای فلان و فلان شخص مجاز به طفره رفتن از آن نخواهد شد؛ زیرا الله تعالى فرموده است: ﴿فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ إِن كُنتُمۡ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ ذَٰلِكَ خَيۡرٞ وَأَحۡسَنُ تَأۡوِيلًا﴾ [النساء: ۵۹]. «اگر در چیزی اختلاف پیدا کردید آن را به الله و پیامبر ج برگردانید اگر به الله و روز قیامت ایمان دارد. این کار برای‌تان بهتر و خوش‌فرجام‌تر است».

﴿فَلۡيَحۡذَرِ ٱلَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنۡ أَمۡرِهِۦٓ أَن تُصِيبَهُمۡ فِتۡنَةٌ أَوۡ يُصِيبَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ [النور: ۶۳]. «باید کسانی که از اوامر پیامبر سرپیچی می‌کنند ترس دچار شدن به فتنه یا عذابی دردناک را داشته باشند».

بر هیچ کس، پوشیده نیست که خواندن نماز با جماعت فواید و مصالح جمعی زیادی در پی‌دارد، که به چند مورد اشاره می‌کنیم:

-آشنایی اهل مسجد و مسلمانان با همدیگر.

- تعاون و همیاری با یکدیگر.

-سفارش نمودن همدیگر به حق و صبر نمودن بر آن.

-تشویق افراد متخلف از جماعت به شرکت در نماز.

-آموزش کسانی که نماز خواندن بلد نیستند.

-خشمگین ساختن منافقان (تا نفاق خود را بروز دهند) و مسلمانان از مسیر آنان دوری جویند.

- اظهار شعایر دین الله در میان بندگانش.

-دعوت به‌سوی دین الله با گفتار و عمل و...

الله تعالى من و شما را به آنچه که رضای او در آن است موفق بگرداند و همه‌ی ما را از بدی‌‌های خود و بدی‌‌های اعمال‌مان و همچنین از مشابه شدن با کفار و منافقان نجات دهد. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

شیخ ابن باز – تبصرة و ذکری ص (۵۳-۵۷) و مجموع فتاوی و مقالات متنوعة (۱۲/۱۴)

[۶۹۶] بخاری (۲۴۲۰) و مسلم (۶۵۱). [۶۹۷] مسلم (۶۵۴). [۶۹۸] مسلم (۶۵۴). [۶۹۹] تخریج این حدیث در همین باب در فتوای شماره‌ی (۶) گذشت. [۷۰۰] تخریج این حدیث در همین باب در فتوای شماره‌ی (۶) گذشت. [۷۰۱] تخریج این حدیث در همین باب در فتوای شماره‌ی (۶) گذشت.