[۹۸] سنت در سلام کردن برای کسی که وارد مجلس می‌شود
س: بسیاری از مردم عادت کرده‌اند، بخصوص در مجالس و عروسی ها، وقتی که وارد مجلس می‌شوند از سمت راست مجلس شروع می‌کنند به دست دادن و سلام کردن به همه کسانی که آن جا نشسته‌اند، تا اینکه همه مجلس را دور می‌زنند، و این امر سبب می‌شود تا بعضی از حاضران در جلسه همچون پیرمردان بلند شوند و بنشینند، و باز دوباره بلند شوند و بنشینند. گاهی در سمت راست مجلس کودکان و افراد کوچکتر نشسته‌اند. کمتر مناسبت و جلس‌های هست که این چیز در آن نباشد؛ لذا از جنابعالی تقاضا می‌شود که این مسئله را توضیح دهید و سنت در این مورد را بیان کنید. جزاکم الله خیرا.
ج: تا جایی که من می‌دانم سلام کردن و دست دادن با تک تک افراد حاضر در جلسه، اصل و ریش‌های در سنت ندارد؛ بلکه سنت بر عکس این است. فردی که وارد جلسه می‌شود باید سلام کند و جایی بنشیند که آخر مجلس است؛ احمد و ابو داود از جابر بن سمرة س روایت کرده‌اند که گفت: «هرگاه به مجلس پیامبر ج می‌آمدیم در جایی می‌نشستیم که پایان مجلس بود» [۱۶۳۶].
از انس ابن مالک س روایت است که گفت: «هیچ کس برای اصحاب از پیامبر ج محبوب تر نبود؛ هرگاه اصحاب، پیامبر را می‌دیدند برای ایشان بلند نمی‌شدند؛ چون می‌دانستند که پیامبر ج بلند شدن را نمی‌پسندد [۱۶۳۷]».
روایت ترمذی، و می‌گوید: «حدیث حسن صحیح». آلبانی در حاشیه «المشکاة [۱۶۳۸]». می‌گوید: اسناد آن صحیح است.
پس وقتی صحابه ج برای پیامبر بلند نمی‌شود، این دلالت می‌کند که هرگاه پیامبر ج وقتی وارد مجلس اصحاب می‌شد با آن‌‌ها دست نمی‌داد، و اگر پیامبر ج با اصحاب دست می‌داد آن‌‌ها بلند می‌شدند؛ زیرا بعید به نظر می‌آید که پیامبر ج نزد یکی از صحابه بایستد تا با او دست دهد؛ اما او بلند نشود؛ چون بدیهی است که صحابه ش بیش از همه پیامبر ج را تعظیم می‌کردند، و کاملاً ادب را در حضور ایشان رعایت می‌کردند.
اما این که فردی وارد مجلس می‌شود و از سمت راست آغاز می‌کند، مثل این که آب [۱۶۳۹] یا قهوه یا چای را از سمت راست خودش به اهل مجلس تعارف می‌نماید، این خلاف سنت است؛ بلکه سنت این است که از بزرگتر شروع شود، چنان که ابن عباس س روایت می‌کند: کان رسول الله صلى الله علیه وسلم إذا سقى قال: «اِبْدَؤُوا بالكبيرِ أو قال: بالأَكَابِرِ». «پیامبر خدا ج وقتی آب می‌نوشید؛ سپس می‌فرمود: «از بزرگتر یا می‌گفت از بزرگتر‌ها شروع کنید» [۱۶۴۰]. (یعنی ابتدا به بزرگتر آب بدهید) روایت از «ابویعلی» علامه ابن حجر در فتح الباری ۱۰/۸۷ می‌گوید: این حدیث با سند قوی روایت شده است.
علامه ابن حجر این حدیث را با حدیث انس بن مالک س جمع کرده که انس روایت می‌کند: «أَنَّ النبي ج شَرِبَ لَبَنًا وَعَنْ يَسَارِهِ أَبُو بَكْرٍ رضي الله عنه وَعَنْ يَمِينِهِ أَعْرَابِيٌّ؛ فقال عمر س وخاف أن يُعْطِيه الأعرابي-: أَعْطِ أبابكر يا رسول الله عندك، فَأَعْطَاهُ الْـأَعْرَابِيَّ الذي عن يمينِهِ ثُمَّ قَالَ: الْـأَيْمَنَ فَالْـأَيْمَنَ». «پیامبر ج شیر نوشید و در سمت چپ او ابوبکر س بود و در سمت راست ایشان مردی صحرا نشین بود. عمر س ترسید که پیامبر ج شیر را به بادیه نشین بدهد که در سمت راست پیامبر نشسته بود –گفت:ای رسول خدا باقیمانده‌ی شیر را به ابوبکر بدهید که کنارتان نشسته است، اما پیامبر ج شیر را به بادیه نشین داد که در سمت راست او بود و فرمود: از سمت راست باید شروع کرد» [۱۶۴۱]. بخاری این حدیث را در کتاب المساقاة و در جا‌های دیگری با الفاظی دیگر نزدیک به این متن روایت کرده است.
علامه ابن حجر در فتح الباری [۱۶۴۲] می‌گوید: این حدیث با حدیث قبلی اینگونه قابل جمع است که این حدیث، بر حالتی حمل می‌شود که تمام افرادِ حاضر در مجلس، در یک سطح قرار دارند، اما اگر تمام افراد در جلوی بزرگتر نشسته‌اند و یا اینکه همه در سمت چپ یا پشت سر باشند و یا اصلاً فرد بزرگسالی در میان آن‌‌ها نباشد، در این صورت شروع کردن از سمت راست را به عنوان یک قاعدهء کلی، ترک می‌کنیم و ابتدا از بزرگتر شروع می‌کنیم، و یا از عمومیت این امر، آغاز به بزرگتر، خاص می‌شود؛ وقتی بعضی از سمت راست رئیس نشسته باشند و بعضی سمت چپ، در این صورت کوچک بر بزرگ و کسی که در رده‌ی پایین تر است بر کسی که در رده بالاتر است، مقدم می‌گردد. یعنی وقتی کوچکتر و کسی که در رده پایین تر است در سمت راست رئیس قرار داشته باشند.
پس آنچه از سنت روشن می‌گردد، این است که اگر در چپ و راست افرادی بودند، مانند این که ساقی یا کسی که نوشید و خواست اضافه را به کسی از همنشین‌‌ها بدهد، باید از کسی آغاز کند که در سمت راست او قرار دارد، خواه به سبب علم یا ثروت یا سن برتر باشد یا نباشد.
بنابراین در این حالت حق تقدم با کسانی است که طرف راست قرار دارند؛ اما اگر کسانی که در مجلس نشسته بودند همه روبروی رئیس بودند باید از کسی آغاز کند که بزرگتر است، چنانکه در حدیث سابق، از ابویعلی آمده بود و چنانکه در حدیث بخاری در باب «دفع السواك إلي الأكبر». آمده که ابن عمر ب روایت می‌کند که پیامبر ج فرمود: «أَرَانِي أَتَسَوَّكُ بِسِوَاكٍ فَجَاءَنِي رَجُلَانِ أَحَدُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ الْـآخَرِ فَنَاوَلْتُ السِّوَاكَ الْـأَصْغَرَ مِنْهُمَا؛ فَقِيلَ لِي: كَبِّرْ، فَدَفَعْتُهُ إِلَى الْـأَكْبَرِ مِنْهُمَا» [۱۶۴۳]. «در خواب دیدم که مسواک می‌زنم. آنگاه دو مرد نزد من آمدند که یکی بزرگتر بود. من مسواک را به کوچکتر دادم؛ به من گفته شد: مسواک را به بزرگتر بده، من هم مسواک را به بزرگتر دادم».
حافظ ابن حجر در شرح این حدیث می‌گوید: ابن بطال می‌گوید: در این حدیث اشاره شده که در تعارف کردن مسواک، بزرگتر مقدّم است، و همچنین غذا و آب و راه رفتن و سخن گفتن نیز همین حکم را دارد [۱۶۴۴].
اگر همه افراد در سمت راست یا چپ بودند، آیا از بزرگتر آغاز شود؟ چون در این صورت کسی از نظر راست بودن بر دیگران برتری ندارد؛ زیرا همه در یک سمت قرار دارند یا از کسانی شروع کند که به او نزدیکترند؟؛ چون نزدیکی اعتبار دارد.
ام المؤمنین عایشه ل از پیامبر ج پرسید و گفت: «إنَّ لِي جارَيْنِ فإلى أيِّهِمَا أُهْدِي؟ فقَالَ:إِلَى أقْرَبِهِمَا مِنكِ بَاباً». «من دو همسایه دارم به کدام یک هدیه دهم؟ پیامبر فرمود: به کسی که دروازهء خانه‌اش به تو نزدیکتر است» [۱۶۴۵]. روایت احمد و بخاری. این حدیث از حدیث اول نزدیکتر است، اما اگر مقتضای حال را در نظر بگیرد، بهتر است.
به این خاطر در مورد این مسئله به تفصیل سخن گفتم؛ زیرا مردم شیو‌های مخالف با سنت پیامبر در پیش گرفته‌اند؛ زیرا سنت این است که فرد وقتی وارد مجلس می‌شود باید سلام کند و در جایی بنشیند که انت‌‌های مجلس است؛ مگر آنکه در میان اهل مجلس کسی باشد که حالت و وضعیت، چنین اقتضا می‌کند که به طور ویژه با او دست داده شود، مثلاً به خاطر علم یا بزرگی سن یا آمدنش از سفری و...، امروزه مردم شیوه‌ی جدید را با این عقیده که سنت است و مایهء تقرب به الله تعالى می‌باشد، انجام می‌دهند، که البته با این توضیح مشخص شد که چنین کاری بر خلاف سنت است.
از الله تعالى می‌خواهم که ما را در تحصیل علم و عمل به راه راست هدایت کند و دل‌های ما را پس از آن که ما را هدایت نموده منحرف نسازد و از سوی خود به ما رحمت ببخشد. بی‌گمان او بخشنده است.
والحمدلله رب العالمين، وصلي الله وسلم علي نبينا محمد وعلي آله وصحبه اجمعين.
فتوا با امضای شیخ ابن عثیمین ۲۳/۴/۱۴۱۹ هــ.
[۱۶۳۶] احمد ۵/۹۱، ۹۸، ۱۰۷ و ابو داود ۴۸۲۵ و ترمذی ۲۷۲۵، و ترمذی می‌گوید: «حسن صحیح غریب»، و ابن حبان ۶۴۳۳ و بیهقی در الکبری ۵۶۸۲ روایت کرده است. [۱۶۳۷] احمد (۳/۱۳۲، ۲۵۰) و ترمذی ۲۷۵۴ و ضیاء در المختارة ۱۹۵۸ – ۱۹۶۱ و ابویعلی ۳۷۸۴ و ابن ابی شیبه در مصنف خود ۲۵۵۸۳ روایت کرده است. و قال الترمذی: «حسن صحیح غریب». [۱۶۳۸] مشکاة المصابیح ۳/۱۳۳۱ (۴۶۹۸). [۱۶۳۹] و این زمانی است که آب و چای برای همه مردم تقسیم می‌شود؛ اما اگر شخصی آب یا چای درخواست نمود باید اول به ایشان داده شود. [۱۶۴۰] ابویعلی ۲۴۲۵ و طبرانی در الاوسط ۳۷۸۶ روایت کرده است. هیثمی در مجمع الزوائد ۵/۸۱ می‌گوید: «راویان ابو یعلی رجال صحیح هستند». [۱۶۴۱] بخاری ۲۳۵۲ و أطرافه عنده. [۱۶۴۲] فتح الباری ۱۰/۸۷ کتاب الأشربة – باب: هل يستأذن الرجل من عن يمينه في الشرب ليُعطَي الأكبر؟. [۱۶۴۳] بخاری ۲۴۶. [۱۶۴۴] فتح الباری ۱/۳۵۷. [۱۶۴۵] احمد ۶/۱۷۵، ۱۹۳، ۱۳۹ بخاری ۲۲۵۹، ۲۵۹۵، ۶۰۲۰ و دیگران.