فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۱۲۹] تعریف توبه و شرایط آن (گفتاری از شیخ ابن عثیمین)

- توبه ‌یعنی: بازگشت از معصیت خدا به طاعت او.

- خداوند توبه را دوست دارد: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِينَ﴾ [البقرة: ۲۲۲]. «خداوند توبه کننده گان را دوست دارد و آنان را که خود را پاکیزه می‌دارند دوست می‌دارد».

- هر مؤمنی باید توبه کند: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ تَوۡبَةٗ نَّصُوحًا﴾ [التحریم: ۸]. «ای مؤمنان به‌سوی خدا باز گردید و واقعاً توبه نمایید».

- توبه از اسباب رستگاری است: ﴿وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾ [النور: ۳۱]. «و همه به‌سوی خدا باز گردید و توبه کنید تا رستگار شوید و رستگاری یعنی: این که انسان به هدفش برسد و از آنچه بیم دارد از آن نجات یابد».

- اگر کسی واقعاً توبه نماید خداوند همه‌ی گناهانش را هرچند بزرگ و زیاد باشند می‌آمرزد: ﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ٥٣﴾ [الزمر: ۵۳]. «بگو‌ای بندگانم که بر خود زیاده روی کرده‌اند از رحمت خدا نا امید نشوید بیگمان خداوند همه گناهان را می‌آمرزد، به راستی که او آمرزند ه‌ی مهربان است».

ای برادری که گناه کرد‌های از رحمت پروردگارت ناامید مباش، زیرا درِ توبه تا وقتی که خورشید از مغرب طلوع کند باز است.

پیامبر ج می‌فرماید: «إِنَّ اللَّـهَ عَزَّ وَجَلَّ يَبْسُطُ يَدَهُ بِاللَّيْلِ لِيَتُوبَ مُسِيءُ النَّهَارِ، وَيَبْسُطُ يَدَهُ بِالنَّهَارِ لِيَتُوبَ مُسِيءُ اللَّيْلِ، حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا». «خداوند ﻷ دستش را در شب می‌گستراند تا کسی که در روز گناه کرده توبه نماید، و دستش را در روز می‌گستراند تا کسی که در شب گناه کرده توبه نماید، تا آنکه خورشید از مغرب طلوع کند [۱۶۷۷]».

چه بسیار توبه کنندگانی بوده‌اند که از گناهان زیاد و بزرگی توبه نموده‌اند و خداوند توبه آن‌‌ها را پذیرفته است،

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ يَلۡقَ أَثَامٗا٦٨ يُضَٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَيَخۡلُدۡ فِيهِۦ مُهَانًا٦٩ إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا٧٠﴾ [الفرقان: ۶۸ – ۷۰]. «و (بندگان خوب خدای رحمان) کسانی هستند که همراه خدا معبود دیگری را به فریاد نمی‌خوانند، و نفسی را که خداوند کشتن آن را حرام کرده مگر به حق، نمی‌کشند، و زنا نمی‌کنند، و هر‌کس چنین کند به عذاب مبتلا می‌شود. و روز قیامت عذاب او چند برابر می‌شود و در دوزخ با خواری می‌ماند. مگر کسانی که توبه کنند و کار شایسته انجام دهند، خداوند بدی‌های ایشان را به نیکی تبدیل می‌کند، و خداوند آمرزنده‌ی مهربان است».

[۱۶۷۷] مسلم ۲۷۵۹.

توبه‌ی نصوح، توبه ای است که این پنج شرط در آن فراهم باشد:

اول: اخلاص برای خداوند، به این صورت که منظورش از توبه، رضامندی خدا و دست یازیدن به پاداش پروردگار و نجات یافتن از عذاب او باشد.

دوم: پشیمانی از انجام گناه، به گون‌های که از انجام آن ناراحت شود و آرزو کند ک‌های کاش مرتکب آن نشده بودم.

سوم: دست کشیدن فوری از گناه، پس اگر گناه در حق خداوند باشد، اگر کار حرامی‌باشد آن را ترک کند و اگر واجبی را ترک کرده بلافاصله انجام دهد. اگر در حق مخلوقی مرتکب گناه شده بلافاصله خود را از آن آزاد کند یا حقش را به او برگرداند و یا از او بخواهد که وی را ببخشد و حلال کند.

چهارم: تصمیم قطعی بگیرد که در آینده به این گناه باز نگردد و آن را تکرار نکند.

پنجم: با فرا رسیدن مرگ و یا با طلوع خورشید از مغرب وقت توبه به پایان می‌رسد، بنابراین باید قبل از فرا رسیدن مرگ، و پیش از طلوع خورشید از مغرب، توبه نمود.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَيۡسَتِ ٱلتَّوۡبَةُ لِلَّذِينَ يَعۡمَلُونَ ٱلسَّيِّ‍َٔاتِ حَتَّىٰٓ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ إِنِّي تُبۡتُ ٱلۡـَٰٔنَ﴾ [النساء: ۱۸]. «و توبه‌ی کسانی پذیرفته نیست که کار‌های بد انجام می‌دهند تا این که مرگ یکی از آن‌‌ها فرا می‌رسد می‌گوید اکنون توبه کرده ام».

پیامبر ج می‌فرماید: ‌«مَنْ تَابَ قَبْلَ أنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِها؛ تَابَ اللهُ عَلَيهِ». «هرکس قبل از آنکه خورشید از مغرب طلوع کند توبه نماید خداوند توبه‌اش را می‌پذیرد [۱۶۷۸]».

خدایا به ما توفیق توبه‌ی نصوح عطا بفرما، و توبه‌ی ما را بپذیر. بار الها! تو شنوا و دانا هستی.

شیخ ابن عثیمین – رسالة فی صفة صلاة النبی ص ۳۵، ۳۶.

[۱۶۷۸] مسلم ۲۷۰۳.