فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۳۰] گرفتن ربا برای مصرف در امور خیر

س: جوانی در آمریکا تحصیل می‌کند و به ناچار پولش را در بانک‌‌های ربوی می‌گذارد. آیا گرفتن سود به این نیت که در راه خیر خرج کند برایش جایز است؟ با توجه به این که اگر نگیرد. بانک آن را برای خودش بر می‌دارد؟

ج: اول: این که سپرده گذاری در آن بانک‌‌ها جایز نیست؛ زیرا از سرمایه‌ی افراد استفاده نموده و با آن تجارت می‌کنند. ما اجازه نداریم مال خود را در اختیار کفار قرا دهیم تا ازآن سود ببرند ولی اگر به خاطر ترس از دزدی یا غارت و یا حتی ترس از جانش ناچار به این‌کار شد ‌گذاشتن پول در بانک ایرادی ندارد ولی گرفتن سود آن حرام است. زیرا چیزی را که قبول کند رباست و الله تعالى از آن نهی نموده است و می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ٢٧٨ فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ فَأۡذَنُواْ بِحَرۡبٖ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦۖ وَإِن تُبۡتُمۡ فَلَكُمۡ رُءُوسُ أَمۡوَٰلِكُمۡ لَا تَظۡلِمُونَ وَلَا تُظۡلَمُونَ٢٧٩﴾ [البقرة: ۲۷۸ – ۲۷۹]. «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از (مخالفت با) الله بپرهیزید و آنچه از (مطالبات) ربا باقی مانده رها کنید، اگر ایمان دارید. اگر چنین نمی‌کنید بدانید الله و پیامبرش، با شما پیکار خواهند کرد، اگر توبه کنید سرمایه‌های شما از آن شماست. نه ستم می‌کنید و نه بر شما ستم می‌شود».

این آیه به صراحت بیانگر این مطلب است که گرفتن هیچ سودی جایز نیست.

رسول الله ج روز عرفه در بزرگترین اجتماع مسلمانان فرمود: «أَلاَ وَإِنَّ رِبَا الْـجَاهِلِيَّةِ مَوْضُوعٌ» «وَأَوَّلُ رِبًا أَضَعُ رِبَانَا: رِبَا عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِالْـمُطَّلِبِ، فَإِنَّهُ مَوْضُوعٌ كُلُّهُ». «آگاه باشید معامله‌ی ربوی که در دوران جاهلیت منعقد شده است از امروز به بعد قراردادش، فسخ می‌شود و اولین معامله‌ی ربوی که قراردادش را فسخ می‌کنم معاملات ربوی خاندان خود ما است: معامله‌ی ربوی عباس بن عبدالمطلب است که ترک شده اعلام می‌گردد» [۱۲۱۸].

اگر بگویی: چنانچه من سود پولم را نگیرم مالم را در اختیار آن‌‌ها قرار داده‌ام تا در ساخت عبادتگاه و تجهیزات جنگی ضد مسلمانان استفاده کنند. در جواب باید بگویم: هرگاه ترک ربا، محض دستور الله باشد. نتیجه‌ی آن به عهده‌ی ترک کننده نیست، زیرا ما مامور اجرای دستور الله هستیم. هرگاه این امتثال امر باعث کار فاسدی شد به عهده‌ی ما نیست، زیرا فرمان الله بر هر چیز مقدم است: ﴿وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ﴾ [البقرة: ۲۷۸]. «و آنچه از (مطالبات) ربوی باقی مانده رها کنید».

دوم این که: آیا سودی که به بانک داده‌ام از مال من به حساب می‌آید؟ در جواب باید گفت: این از سرمایه‌ی تو نیست، زیرا ممکن است بانک با آن پول تجارت نموده و ضرر کند، لذا این سود به طور قطع به تو تعلق ندارد؛ زیرا شاید آنان بیش از این هم سود ببرند و شاهد هیچ سودی از مال تو نبرند پس نباید گفت: قسمتی از پول خود را در اختیار آن‌‌ها قرار داده‌ام. که در اختیار معابد خود قرار دهند، یا صرف خرید اسلحه ضد مسلمانان کنند.

سوم این که: گرفتنِ سود، اقرار به کاریست که آن را حرام می‌دانیم؛ زیرا در قیامت انسان در پیشگاه الله، به ربا بودن آن اعتراف خواهد کرد. وقتی ربا ست آیا جایز است چیز حرامی را بنام مصلحت، حلال قرار دهیم در حالی که معتقدیم که حرام است؟ جواب خیر! چون در مقابل نص قرآن، عمل به قیاس جایز نیست.

چهارم این که: (ما مطمئن نیستیم) که مصرف این پول حتماً در معابد و خرید اسلحه بکار می‌رود، در واقع به جای فساد فرضی و خیالی خود را در فساد حتمی و یقینی داخل کرده‌ایم. عقل نمی‌پذیرد که انسان به خاطر فساد فرضی و خیالی که احتمال وقوع و عدم وقوع آن می‌رود مرتکب فساد حتمی و یقینی‌شود. زیرا ممکن است بانک، این سود را، برای مصالح خود خرج کند. یا کارمندان بانک آن را برای خود بر دارند. و در امور معابد و یا تجهیزات جنگی ضد مسلمانان بکار نگیرند.

پنجم این که: اگر آن را به نیت خرج کردن در راه خیر بگیری، تا از گناهش ر‌هایی یابی بدین معنا است که خود را در گناهی داخل می‌کنی و سپس به فکر ر‌هایی از آن می‌شوی. این با عقل و منطق منافات دارد. لذا می‌گوییم قبل از آن که به گناهی آلوده شوی، از آن دوری کن. آیا عاقلانه است انسان لباسش را به ادرار آلوده کند تا هرگاه آلوده شد آن را بشوید!؟ هرگز چنین کاری عاقلانه نیست، که معتقد به ربا و تحریم آن باشی و آن را بگیری و صدقه دهی. لذا هرگز آن را نگیر و وجودت را از آن پاک نگهدار.

ششم این که: اگر انسان این پول را به این نیت بگیرد، آیا یقین دارد که پس از گرفتن بتواند خود را راضی به صدقه‌ی آن یا استفاده در مصالح عمومی‌کند؟ اما ممکن است سود پولش را با این نیت بگیرد. ولی هنگام عمل قصدش عوض شود، زیرا وقتی با رقم ‌هایی مثل میلیون و صدهزار مواجه شود، وسوسه می‌شود هرچند در ابتدا اراده‌اش استوار باشد اما بعداً به وسوسه می‌افتد که چگونه آن را به صندوق خیریه واریز کند. زیرا انسان بر خود ایمن نیست. با این نیت می‌گیرد وقتی با رقم‌های بزرگ پولی مواجه ‌شود، چه بسا که اراده‌اش سست شود و بخل بر او غلبه ‌کند. در نتیجه از صدقه دادن منصرف می‌شود. شخصی می‌گفت: یکی از بخیلان روزی بر بام بالا رفت و در حالی که انگشتانش را در گوش کرده بود همسایگانش را فریاد زد: نجاتم دهید، نجاتم دهید. همسایگان پریشان شدند و به نزد او آمدند و پرسیدند؟ تو را چه شده است فلانی؟ گفت خواستم زکات مالم را جدا کنم. آن را بسیار دیدم. نفسم گفت: اگر این همه مال را به دیگران دهی مالت کم می‌شود مرا از دست نفسم نجات دهید.

هفتم این که: ربا خواری مشابهت با یهود است، که الله تعالى آن‌‌ها را سرزنش کرده است. و می‌فرماید: ﴿فَبِظُلۡمٖ مِّنَ ٱلَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمۡنَا عَلَيۡهِمۡ طَيِّبَٰتٍ أُحِلَّتۡ لَهُمۡ وَبِصَدِّهِمۡ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ كَثِيرٗا١٦٠ وَأَخۡذِهِمُ ٱلرِّبَوٰاْ وَقَدۡ نُهُواْ عَنۡهُ وَأَكۡلِهِمۡ أَمۡوَٰلَ ٱلنَّاسِ بِٱلۡبَٰطِلِۚ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡكَٰفِرِينَ مِنۡهُمۡ عَذَابًا أَلِيمٗا١٦١﴾ [النساء ۱۶۰ – ۱۶۱]. «بخاطر ظلمی که از یهود صادر شد و (نیز) بخاطر جلوگیری بسیار آن‌ها از راه الله، بخشی از چیزهای پاکیزه را که بر آن‌ها حلال بود، حرام کردیم). (و همچنین) بخاطر ربا گرفتن، در حالی که از آن نهی شده بودند، و خوردن اموال مردم بباطل، و برای کافران آن‌ها، عذاب دردناکی آماده کردیم».

هشتم: ربا خواری ضرر و طعن به حیثیت مسلمانان است، زیرا علمای یهود و نصارا که می‌دانند اسلام ربا را حرام کرده است، همین که بدانند مسلمان سود می‌گیرد، می‌گویند: ببینید مسلمانان سود می‌گیرند در حالی که کتاب شان آن را حرام قرار داده است و این نقطه‌ی ضعفی برای مسلمانان خواهد بود، زیرا دشمنان اسلام هرگاه ببینند مسلمانان با احکام دینی خود مخالفت می‌کنند به یقین می‌دانند که این نقطه‌ی ضعف مسلمانان است. چرا که نافرمانی مسلمانان تن‌‌ها برخودشان ضرر نمی‌رساند بلکه اسلام را زیر سؤال می‌برد. الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَٱتَّقُواْ فِتۡنَةٗ لَّا تُصِيبَنَّ ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنكُمۡ خَآصَّةٗۖ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ٢٥﴾ [الأنفال: ۲۵]. «از فتن‌های بپرهیزید که تن‌ها به ستمکاران شما نمی‌رسد، و بدانید الله کیفر شدید دارد».

صحابه که یاران دین الله و سپاه حق و همراه بهترینِ انسان‌ها، محمّد ج بودند در جنگ اُحد به خاطر نافرمانی یک عد‌های چه پیامدی گریبان گیر همه گردید؟ شکست بعد از پیروزی.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿حَتَّىٰٓ إِذَا فَشِلۡتُمۡ وَتَنَٰزَعۡتُمۡ فِي ٱلۡأَمۡرِ وَعَصَيۡتُم مِّنۢ بَعۡدِ مَآ أَرَىٰكُم مَّا تُحِبُّونَۚ﴾ [آل عمران: ۱۵۲]. «تا این که سست شدید. و در کار خود به نزاع پرداختید و نافرمانی کردید بعد از آن که عطا نمود به شما آنچه دوست می‌داشتید».

یعنی: آنچه را نمی‌خواستید حاصل شد نافرمانی تأثیر بسیاری در عقب ماندگی مسلمانان و قوت دشمنان و شکست مسلمانان در برابر دشمن دارد. وقتی پیروزی قطعی با نافرمانی، از بین می‌رود پیروزی بدست نیامده چه می‌شود. در هر حال دشمنان اسلام از ربا خواری مسلمانان خوشحال می‌شوند.

اگر چه از یک سو، از این کار خوششان نیاید. ولی از این که مسلمانان با نافرمانی ضعیف می‌شوند خوشحال می‌گردند.

هریک از فساد‌های هشتگانه که ذکر شد. برای نگرفتن ربا از این بانک‌‌ها کافی ا‌ست. گمان نمی‌کنم کسی که با بینش و کنجکاوی کامل به مسئله بنگرد. چیزی بهتر از این بیابد. اگراین فتوا به حق باشد از جانب الله است و او به من منت نهاده است و سپاس الله را، و اگر راه خطا پیموده باشم از جانب من است. ولی امیدوارم با ادله عقلی و نقلی که ذکر شد راه حق را پیموده باشم.

شیخ ابن عثیمین- مجموعه‌ی دروس و فتاوای حرم مکی (۳/۳۸۶-۳۹۰)

[۱۲۱۸] مسلم (۱۲۱۸).