فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۲] بر طلاب علوم دینی لازم است که نیت شان را صحیح کنند.

س: در مورد پویندگان علم و دانش خصوصاً دانشگاهیان و موسّسات علمی شایع شده است که علم و علما از بین رفته‌اند و اکنون کسی به دنبال علم و دانش نمی‌رود، مگر به نیت کسب مدرک و منافع دنیوی. بفرمایید اگر طالب علم در کنار نیت نفع رسانی به خود و جامعه، نیت کسب دنیا نیز داشته باشد اشکالی دارد؟

ج: اصلاً مناسب نیست که چنین سخنی را درباره‌ی علم و علما بر زبان آورد.

در روایات داریم که پیامبر اکرمج فرموده است: «وَ مَنْ قَالَ: هَلَكَ النَّاسُ فَهُوَ أَهْلَكُهُمْ» [۵۴۹]«هر‌کس بگوید: مردم هلاک شدند بی‌گمان خودش از همه هلاک شونده‌تر است- خودش در وضع بدتری قرار دارد».

اما تشویق و ترغیب برای جستجوی علم، برنامه ریزی و صبر و استقامت در راستای کسب آن ضروری است، همان‌گونه که حسن ظن نسبت به طلّاب علم ضروری است. هنگامی‌که سیدنا معاذ س در بستر مرگ بود گفت: «جایگاه علم و ایمان در کتاب و سنت مشخص است، هر‌کس بخواهد آن‌‌ها را می‌یابد».

بدون شک با از بین رفتن علما، علم نیز از بین می‌رود، لیکن جماعتی از امت پیامبر پیوسته بر سر حق استوار خواهد بود.

پیامبر اکرم ج گفته است: «إِنَّ اللَّـهَ لَا يَقْبِضُ الْـعِلْمَ انْتِزَاعًا يَنْتَزِعُهُ مِنَ الْـعِبَادِ، وَلَكِنْ يَقْبِضُ الْـعِلْمَ بِقَبْضِ الْـعُلَمَاءِ، حَتَّى إِذَا لَمْ يُبْقِ عَالِمًا اتَّخَذَ النَّاسُ رُءُوسًا جُهَّالاً، فَسُئِلُوا، فَأَفْتَوْا بِغَيْرِ عِلْمٍ، فَضَلُّوا وَأَضَلُّوا» [۵۵۰]. «خداوند علم را از سینه‌ی بندگان خود محو نمی‌کند، بلکه با وفات علما آن را از بین می‌برد. و وقتی که علما از بین رفتند، مردم، جاهلان را رهبر خود قرار می‌دهند و مسایل خود را از آن‌‌ها می‌پرسند. رهبرانشان نیز از روی جهالت، فتوا می‌دهند که هم خود گمراه می‌شوند و هم دیگران را به گمراهی می‌کشند».

آنچه که مایه‌ی ترس است همین است که جاهلان اقدام به افتا و آموزش می‌نمایند و در نتیجه، هم خودشان گمراه شده و هم دیگران راگمراه می‌کنند و مفهوم از بین رفتن علم نیز همین است.

قبول داریم که بعضی از مردم در راه کسب علم و دانش، کم کاری می‌کنند، ولی باید پذیرفت که افراد با اراد‌های وجود دارد که با همت بالای خود در طلب علم تلاش کرده و جا‌های خالی علمای از دست رفته را پر می‌کنند.

افراد با شعور، مخلص، صادق و دارای بینش هرگز کم کاری نمی‌کنند، بلکه در این راستا به جلو حرکت کرده و سعی و تلاش فراوان به خرج می‌دهند، چون احساس می‌کنند که بشرست نیازمند به علم است. جان کلام این‌که درست است که علم و علما رو به کاستی است ولی باز هم جماعتی همواره بر سر حق استوار است.

همان‌گونه که پیامبر اکرم ج فرموده‌اند: «لَا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِي ظَاهِرِينَ عَلَى الْـحَقِّ لَا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ حَتَّى يَأْتِيَ أَمْرُ اللَّـهِ» [۵۵۱]. «همواره جماعتی از امت من پیوسته بر حق استوار خواهد بود مخالفت مخالفان به آنان ضرر نمی‌رساند تا وقتی که فرمان الهی فرا رسد».

پس بر ما لازم است که در جستجوی علم، کوشش کرده و دیگران را نیز در این کار تشویق کنیم. بایستی برای پر کردن خلأ‌هایی که در اثر وفات علما، ایجاد می‌شود، حریص باشیم و وظایف خود را در کشورمان به خوبی انجام دهیم، کما این‌که لازم است در طلب علم خالص و صادق باشیم.

مدرک گرایی نیز اگر به نیت تبلیغ علم و دعوت به کار‌های خیر باشد نیکوست. هم‌چنین اگر قصد پول داشته باشد باز هم اشکال ندارد. چون با این مدرک به نشر علم و فرهنگ می‌پردازد. اگر به برکت این علم، منافعی (دنیوی) به او برسد، جایز است که آن را قبول کند. زیرا اگر پول و مال نباشد بسیاری از مردم نمی‌توانند تحصیل کنند یا کار دعوت و تبلیغ را انجام دهند. پس مال است که مسلمان را برای فرا گرفتن علم و برآورده ساختن نیاز‌ها و تبلیغ دین کمک می‌کند.

عمر س می‌گوید: رسول الله ج از بیت المال به من کمک کرد، به ایشان گفتم: این مال را به کسی که از من محتاج‌تر است بده، پیامبر ج فرمود: «خُذْهُ فَتَمَوَّلْهُ أَوْ تَصَدَّقْ بِهِ، وَمَا جَاءَكَ مِنْ هَذَا الْـمَالِ وَأَنْتَ غَيْرُ مُشْرِفٍ وَلَا سَائِلٍ فَخُذْهُ، وَمَا لَا فَلَا تُتْبِعْهُ نَفْسَكَ» [۵۵۲].«ای عمر! این مبلغ را بگیر تا محتاج نباشی و اگر هم خواستی آن را صدقه کن. هرگاه، بدون طمع و درخواست چیزی را از بیت المال به تو دادند آن را بپذیر وگرنه، در پی آن مرو».

پیامبر اکرم ج از مال زکات به افراد مؤلّفة القلوب می‌داد و بدین صورت دل آن‌‌ها را بدست می‌آورد و آن‌‌ها را برای داخل شدن به دین اسلام تشویق می‌کرد و نتیجه‌اش این شد که آنان فوج فوج به دین اسلام گرویدند. چنان‌چه این کار حرام می‌بود هرگز پیامبر اکرم ج چیزی به آنان نمی‌داد؛ ولی ثابت است که ایشان قبل و بعد از هجرت از مال زکات به آنان می‌داد.

رسول الله ج در روز فتح مکه به برخی از افراد یکصد شتر می‌داد و به قصد ترغیب و دعوت به‌سوی اسلام چنان بذل و بخشش می‌کرد که انگار از فقر و نداری نمی‌ترسید. تازه، الله تعالى نیز در کتابش سهمی را برای مولفة القلوب مقرر فرموده است. و برای دیگران از قبیل مدرسین، قضات و... سهمی در بیت‌المال مسلمین در نظر گرفته شده است.

شیخ ابن باز- مجله بحوث (۴۷) ص (۱۵۷-۱۶۰)

[۵۴۹] حدیث نبوی است. صحیح مسلم (۲۶۲۳) و.. [۵۵۰] بخاری (۱۰۰). [۵۵۱] مسلم (۱۲۹۰). [۵۵۲] بخاری (۱۴۷۳) و مسلم (۱۰۴۵).