فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۲۳] حکم نماز منفرد پشت صف (از شیخ ابن عثیمین)

س: تعدادی از نمازگزاران در مورد این مسئله با هم اختلاف کردند که شخص با تأخیر به مسجد می‌آید و می‌بیند که نماز برپا شده و صف کامل است و جای خالی وجود ندارد.

این شخص چه کار بکند؟ آیا جایز است که شخص دیگری را از صف به عقب کشیده و با هم صفی را تشکیل بدهند، یا این‌که به تن‌‌هایی پشت صف بایستد و به امام اقتدا کند؟

ج: این مسئله سه روش دارد:

- یا به تن‌‌هایی پشت صف نماز بخواند.

- یا نماز گزار دیگری از صف به عقب کشیده و با او نماز بخواند.

- یا به جلو برود و در سمت راست امام بایستد

- روش‌‌های سه گانه زمانی امکان پذیر می‌شود که شخص در نماز جماعت شرکت کند. صورت چهارم آن است که از نماز خواندن با این جماعت صرف نظر کند.

پس قول مختار از امور چهارگانه کدام است؟

می‌گوییم: قول مختار این است که به تن‌‌هایی پشت صف بایستد و با امام نماز بخواند؛ زیرا نماز خواندن در صف و با جماعت واجب است (این‌‌ها دو واجب در نماز هستند)، چنانچه یکی از این دو (ایستادن در صف) متعذر و ناممکن باشد، واجب دیگری یعنی نماز با جماعت باقی است.

پس به او می‌گوییم: پشت صف با جماعت نماز بخوان تا فضیلت جماعت را حاصل کنی، و در این لحظه ایستادن در صف بر تو واجب نیست، چون از آن عاجز هستی.

الله تعالى فرموده است: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ﴾ [التغابن: ۱۶] «تا می‌توانید از الله بترسید».

به همین دلیل زن در صورتی که زنان دیگر با او نباشند می‌تواند به تن‌‌هایی پشت صف بایستد، زیرا زن از لحاظ شرعی جایی در صف مردان ندارد. بنابراین وقتی که قرار گرفتن وی در بین صف مردان ناممکن است می‌تواند به تن‌‌هایی پشت صف نماز بخواند.

پس شخصی که به مسجد می‌آید و صف را تکمیل شده می‌بیند و هیچ جایی برای قرار گرفتن او در آن صف وجود نداشته باشد. حکم صف بندی از او ساقط گشته و شرکت در نماز جماعت بر او واجب می‌شود. پس باید پشت صف نماز بخواند، یا شخص دیگری را از صف بیرون بکشد که این آخری مناسب نیست، چون سه مشکل بوجود می‌آید:

مشکل اول: ایجاد فاصله در صف و این برخلاف امر پیامبر ج است چون ایشان به چسپاندن پا‌ها و مسدود کردن روزنه‌‌ها در صف دستور داده است.

مشکل دوم: انتقال دادن شخص کشیده شده از مکان بهتر (صف مقدم) به مکان مفضول و این نوعی جنایت در حق او است.

مشکل سوم: ایجاد تشویش و برهم زدن تمرکز آن شخص. زیرا این شخص هرگاه از جایش حرکت داده می‌شود، در قلب او نیز حرکتی پدید می‌آید و این نیز نوعی جنایت است.

در روش سوم گفته بودیم که در سمت راست امام بایستد؛ این کار نیز مناسب نیست، زیرا امام باید بوسیله‌ی مکان از مقتدی‌‌ها قابل تشخیص باشد، همان گونه که در سبقت گرفتن از اقوال و حرکات (نسبت به مقتدی‌ها) قابل تشخیص است.

بنابراین می‌بینیم که تکبیر، رکوع و سجده‌ی امام قبل از مقتدیان است و این از شاخصه‌‌های امام است. پس مناسب است که از لحاظ مکان نیز از مقتدی‌‌ها متمایز باشد. این همان روش پیامبر ج است که امام باید از مقتدی مقدم باشد و این مناسبتی ظاهری است که امام را از مقتدی‌‌ها متمایز می‌سازد.

چنانچه عد‌های از مقتدیان در کنار او بایستند این خصوصیتی که مناسب حال هیچ‌کس جز امام نیست از بین می‌رود اما روش چهارم که گفته بودیم جماعت را ترک کند؛ این کار نیز مناسب نیست، زیرا جماعت و تشکیل صف هر دو واجب‌اند و در صورت عجز از یکی از آن‌‌ها دیگری ساقط نمی‌گردد.

شیخ ابن عثیمین – مجموع فتاوا و رسایل (۱۵/۲۰۴)