فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۱۴۶] اسباب عدم اجابت دعا

س: چرا انسان دعا می‌کند و دعایش قبول نمی‌شود، و حال آن که خداوند می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡۚ﴾ [المؤمن: ۶۰]. «مرا به فریاد خوانید تا بپذیرم».

ج: الحمد لله رب العالمين واصلي واسلم علي نبينا محمد، وعلي آله واصحابه اجمعين، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡۚ إِنَّ ٱلَّذِينَ يَسۡتَكۡبِرُونَ عَنۡ عِبَادَتِي سَيَدۡخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ٦٠﴾ [المؤمن: ۶۰]. «مرا به فریاد خوانید تا بپذیرم. کسانی که خود را بزرگ‌تر از آن می‌دانند که مرا به فریاد خوانند، خوار و پست داخل دوزخ خواهند گشت».

سؤال کننده می‌گوید: دعا کرده اما خداوند دعایش را اجابت ننموده است، و حال آن که خداوند وعده‌اش را خلاف نمی‌کند در پاسخ این سؤال باید گفت: اجابت دعا شرایطی دارد که باید تحقق یابند، شرایط دعا عبارتند از:

شرط اول: اخلاص، یعنی انسان صادقانه و با قلبی حاضر دعا کند و به خدا پناه ببرد، و بداند که خداوند بر اجابت دعا تواناست، و به اجابت امیدوار باشد.

شرط دوّم: انسان در لحظه دعا احساس کند که به شدت به خداوند نیاز دارد، و تن‌‌ها خداوند است که دعای بینوایان و درماندگان را اجابت می‌کند و بلا‌ها را دور می‌نماید؛ اما دعا کردن با بی‌نیازی و خود را محتاج ندانستن و فقط به عنوان عادت دعا کردن، چنین دعایی شایسته اجابت نیست.

شرط سوّم: از خوردن حرام پرهیز کند، چون روزی حرام مانع اجابت دعا می‌شود، چنان که در حدیث صحیح از پیامبر ج روایت است که فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّـهَ طَيِّبٌ لَا يَقْبَلُ إِلَّا طَيِّبًا وَإِنَّ اللَّـهَ أَمَرَ الْـمُؤْمِنِينَ بِمَا أَمَرَ بِهِ الْـمُرْسَلِينَ فَقَالَ». «ای مردم خدا پاک است و جز پاکی را نمی‌پذیرد، و خداوند مؤمنان را به همان چیزی فرمان داده که پیامبران را به آن فرمان داده است». پیامبر این دو آیه را تلاوت نمود:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلرُّسُلُ كُلُواْ مِنَ ٱلطَّيِّبَٰتِ وَٱعۡمَلُواْ صَٰلِحًاۖ إِنِّي بِمَا تَعۡمَلُونَ عَلِيمٞ٥١﴾ [المؤمنون:۵۱]. «ای پیغمبران! از غذا‌های حلال بخورید و کار‌های شایسته بکنید، بیگمان من از آنچه انجام می‌دهید بس آگاهم».

وَقَالَ ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰكُمۡ﴾ [البقرة: ۱۷۲]. «ای کسانی که ایمان آورده اید! از چیز‌های پاکیز‌های بخورید که روزی شما ساخته ایم».

«ثُمَّ ذَكَرَ الرَّجُلَ يُطِيلُ السَّفَرَ أَشْعَثَ أَغْبَرَ يَمُدُّ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ يَا رَبِّ يَا رَبِّ وَمَطْعَمُهُ حَرَامٌ وَمَشْرَبُهُ حَرَامٌ وَمَلْبَسُهُ حَرَامٌ وَغُذِيَ بِالْـحَرَامِ فَأَنَّى يُسْتَجَابُ لِذَلِكَ [۱۶۹۸] «سپس پیامبر از مردی سخن به میان آورد که سفر را طولانی می‌کند، موهایش ژولیده و غبار آلود است، در همین حال دستهایش را به‌سوی آسمان بلند می‌کند و می‌گوید: پروردگارا! پروردگارا! و حال آنکه خوردنی و نوشیدنی ا ش حرام است و جسم‌اش با حرام تغذیه شده است، کجا دعایش اجابت می‌شود».

پیامبر ج پذیرفته شدن دعای این شخص را بعید دانسته است با اینکه او به ظاهر اسباب اجابت دعا را فراهم کرده است، و آن اسباب عبارتند از:

۱- بلند کردن دست به‌سوی آسمان، یعنی به‌سوی الله؛ چون خداوند در آسمان بر فراز عرش است بلند کردن دست‌ها به‌سوی خدا از اسباب اجابت دعاست، چنانکه در حدیثی که امام احمد در مسند روایت کرده است آمده: «إِنَّ الله حَيِيٌّ كَرِيمٌ يَسْتَحْيِي مِنْ عَبْدِهِ إِذَا رَفَعَ يَدَيْهِ إِلَيْهِ أَنْ يَرُدَّهُمَا صِفْرًا [۱۶۹۹] «خداوند با حیا و بزرگوار است و وقتی بنده دستهایش را به‌سوی او بلند می‌کند، از خالی برگرداندن آن حیا می‌کند».

۲- این مرد خداوند را با اسم ربّ (پروردگار) صدا زده است و توسل به خدا با این اسم از اسباب اجابت است، چون پروردگار آفریننده و مالک و تدبیر کننده همه امور است، پس کلید آسمآن‌‌ها و زمین در دست اوست، از این رو بیشتر دعا‌هایی که در قرآن آمده با این اسم است: ﴿رَّبَّنَآ إِنَّنَا سَمِعۡنَا مُنَادِيٗا يُنَادِي لِلۡإِيمَٰنِ أَنۡ ءَامِنُواْ بِرَبِّكُمۡ فَ‍َٔامَنَّاۚ رَبَّنَا فَٱغۡفِرۡ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرۡ عَنَّا سَيِّ‍َٔاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ ٱلۡأَبۡرَارِ١٩٣ رَبَّنَا وَءَاتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخۡزِنَا يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۖ إِنَّكَ لَا تُخۡلِفُ ٱلۡمِيعَادَ١٩٤ فَٱسۡتَجَابَ لَهُمۡ رَبُّهُمۡ أَنِّي لَآ أُضِيعُ عَمَلَ عَٰمِلٖ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰۖ بَعۡضُكُم مِّنۢ بَعۡضٖۖ﴾ [آل عمران: ۱۹۳ – ۱۹۵]. «پروردگارا! ما از منادی شنیدیم که (مردم را) به ایمان به پروردگارشان می‌خواند و ما ایمان آوردیم (و ندای او را لبیک گفتیم، اکنون که چنین است) پروردگارا! گناهانمان را بیامرز و بدیهایمان را بپوشان و ما را با نیکان بمیران. پروردگارا! آنچه را که بر (زبان) پیغمبران خود وعده داده ای، به ما عطا کن، و در روز رستاخیز ما را خوار و زبون مگردان. بیگمان تو خلف وعده نخواهی کرد. پس پروردگارشان دعای ایشان را پذیرفت و پاسخشان داد که من عمل هیچ کسی از شما را بکار خواسته باشد – خواه زن باشد یا مرد – ضائع نخواهم کرد».

پس توسل به خداوند بوسیله اسمای حسنی از اسباب اجابت است

۳- این مرد مسافر بود و سفر اغلب از اسباب اجابت است؛ چون انسان در سفر بیشتر احساس نیازمندی به خدا می‌کند، ژولیده بودن و غبار آلود بودن او به معنی این است که گویا او به خودش اهمیت نمی‌دهد و مهم ترین چیز برایش این است که به خدا پناه ببرد و در هر حالی که هست خدا را بخواند، چنانکه در حدیث آمده است: «إِنَّ اللَّـهَ عَزَّ وَجَلَّ يُبَاهِي مَلَائِكَتَهُ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ بِأَهْلِ عَرَفَةَ فَيَقُولُ: انْظُرُوا إِلَى عِبَادِي أَتَوْنِي شُعْثًا غُبْرًا [۱۷۰۰] «در شامگاه عرفه خداوند به بندگانش بر ملائکه فخر می‌کند و می‌گوید: به بندگانم نگاه کنید که ژولیده مو و غبار آلود نزد من آمده‌اند».

اما همه این اسباب اجابت دعا مفید واقع نشده‌اند؛ چون خوراک آن مرد و لباسش از حرام است و جسم‌اش با حرام تغذیه شده است، پیامبر می‌فرماید: «فَأَنَّى يُسْتَجَابُ لِذَلِكَ [۱۷۰۱] «کجا دعایش اجابت می‌شود».

پس وقتی شرایط اجابت دعا فراهم نباشد، پذیرفته شدن دعا بعید به نظر می‌آید، اگر شرایط دعا فراهم باشد و خداوند دعای دعا کننده را نپذیرد این به خاطر حکمتی است که خداوند آن را می‌داند؛ اما دعا کننده آن را نمی‌داند، شاید شما چیزی را دوست داشته باشید در حالی که به ضرر شما باشد.

هرگاه این شرایط فراهم باشند و خداوند دعا را اجابت نکند، یا خداوند بلای بزرگتری را از او دور می‌کند، و یا دعایش را برای روز قیامت او ذخیره می‌کند، و به او پاداش بیشتری می‌دهد.

مهم این است که انسان نگوید که اجابت دعا دیر می‌آید؛ چون این احساس از اسباب عدم اجابت دعاست، چنانکه در حدیث از پیامبر ج روایت است: «يُسْتَجَابُ لِأَحَدِكُمْ مَا لَمْ يَعْجَلْ». «دعایتان اجابت می‌شود تا وقتی که عجله نکنید». گفتند چگونه عجله می‌کند‌ای رسول خدا؟ فرمود: «يَقُولُ قَدْ دَعَوْتُ فَلَمْ يُسْتَجَبْ لِي [۱۷۰۲]«می‌گوید: دعا کردم اما دعایم اجابت نشد»، پس نباید انسان احساس کند که در اجابت دعا تأخیر است، و در نتیجه دعا را ترک کند، بلکه باید در دعا اصرار نماید، چون هر دعایی که شما بکنی عبادتی انجام می‌دهی که شما را به خدا نزدیک می‌کند و پاداش شما را بیشتر می‌نماید. پس برادرم در همه کارهایت خدا را بخوان و دعا کن، و اگر فایده دعا فقط همین باشد که دعا عبادت خداوند است شایسته است که افراد برای انجام آن بکوشند. والله الموفق.

الشیخ ابن عثیمین- مجموع فتاوی و رسائل (۱/۹۳-۹۶).

[۱۶۹۸] تخریج در فتوای سابق گذشت. [۱۶۹۹] تخریج در فتوای سابق گذشت. [۱۷۰۰] أحمد (۲/۲۲۴)، و الطبرانی فی «الصغیر» (۵۷۵)، و الأوسط۱/ ۴۵۶ (۱۷۰۸)و صححه ووافقه الذهبی. [۱۷۰۱] مسلم (۱۰۱۵). [۱۷۰۲] البخاری (۶۳۰۴)، و مسلم (۲۷۳۵).