فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۷] حکم قسم خوردن به غیر نام الله تعالى

س: حکم قسم خوردن به غیر الله تعالى چیست؟ با این که از پیامبر ج روایت شده است که فرمود: «أَفْلَحَ وَأَبِيهِ إِنْ صَدَقَ» [۱۴۴۵]. «به پدرش سوگند که اگر راست می‌گوید رستگار گردید».

ج: سوگند خوردن به غیر خداوند مثل اینکه بگوید: (به جانت سوگند) یا به (جان خودم) یا (به رئیس قسم یا (یا به ملت سوگند) همه این‌‌ها حرام هستند، بلکه شرک می‌باشند، چون چنین تعظیم و بزرگداشتی جز برای خداوند، برای کسی صحیح نیست. هر کسی چیزی غیر از خداوند را باچیزی تعظیم کرد که فقط برای خدا می‌شود، مشرک است؛ اما از آنجا که سوگند خورنده این عقیده را ندارد که کسی که او به آن سوگند می‌خورد عظمتی همچون خداوند دارد، شرک اکبر به شمار نمی‌آید و عمل او شرک اصغر است، هرکسی به غیر از خدا قسم بخورد، مرتکب شرک اصغر شده است.

پیامبر ج می‌فرماید: «إنَّ الله ﻷ يَنْهَاكُمْ أنْ تَحْلِفُوا بِآبائِكُمْ؛ فَمَنْ كَانَ حَالِفاً فَلْيَحْلِفْ بِاللهِ أَوْ لِيَصْمُتْ» [۱۴۴۶]. «خداوند ﻷ شما را از سوگند خوردن به پدرانتان نهی می‌کند، پس هرکسی که سوگند می‌خورد به خدا سوگند بخورد یا ساکت باشد».

پیامبر ج می‌فرماید: «مَنْ حَلَفَ بِغَيرِ اللهِ فقد كَفَرَ أَوْ أشْرَكَ» [۱۴۴۷]. «هرکس به غیر از خدا سوگند بخورد کفر و یا شرک ورزیده است».

پس به هیچ‌کس غیر از خدا قسم خوردن جایز نیست. حتی به پیامبر و جبرئیل و دیگر پیامبران، و ملائکه و انسان‌‌ها سوگند خوردن جایز نیست.

اما اینکه پیامبر ج فرمود: «أَفْلَحَ وَأَبِيهِ إِنْ صَدَقَ». «به پدرش سوگند اگر راست می‌گوید رستگار شد» [۱۴۴۸].

علمای حدیث در مورد این حدیث اختلاف کرده‌اند، بعضی آن را نپذیرفته و گفته‌اند: گفته شدن این کلمه از زبان پیامبر ج صحت ندارد، بنابراین اشکالی باقی نمی‌ماند؛ اما بنا بر قول کسی که می‌گوید: گفتن این جمله از پیامبر ج ثابت است و پیامبر ج آن را فرموده، پاسخ این است که کلمـﮥ (و أبیه) که در حدیث آمده از نظر دلالت بر معنی مبهم است که در اصطلاح به آن – مُشکل- گویند و حرمت قسم خوردن به غیر نام الله از بدیهیات است که در اصطلاح به آن – مُحْکم- گویند. بنابراین ما با دو حکمِ محکم و متشابه رو به رو هستیم و شیوة راسخان در علم این است که محکم را می‌گیرند و متشابه را ر‌ها می‌کنند.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞۖ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِۦ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ رَبِّنَا﴾ [آل عمران: ۷]. «اوست که کتاب را بر تو نازل کرده است بخشی از آن آیه‌های محکمات است و معانی مشخص و اهداف روشنی دارند و آن‌ها اصل و اساس این کتاب هستند و بخشی از آن آیه‌های متشابهات است و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آن‌ها می‌رود و اما کسانی که در دل‌هایشان کژی است برای فتنه انگیزی و تأویل نادرست به دنبال متشابهات می‌افتند؛ در حالی که تأویل آن را جز خدا نمی‌داند. پس امّا آنان که در دل کژى دارند براى فتنه جویى و طلب تأویلش از آنچه از آن که متشابه است، پیروى مى کنند و «تأویل» آن را جز خدا [کسى ] نمى داند و راسخان در علم مى گویند: به آن ایمان آورده ایم. همه [آن از محکم و متشابه ] از نزد پروردگار ماست».

علت این که این از متشابهات است این است که در آن احتمالات زیادی می‌رود، شاید این فرموده پیامبر ج قبل از نهی از قسم خوردن به غیر نام الله تعالى بوده است، ممکن است مخصوص پیامبر ج بوده است؛ چون شرک در حق او امکان ندارد، شاید به غیر قصد و اراده بر زبانش آمده است و از آنجا که این کلمه، آن هم نسبت آن به پیامبر ج صحت داشته باشد، همـﮥ این احتمالات را دارد، می‌باید محکم را بگیریم و محکم نهی از سوگند خوردن به غیر از خدا است.

اما بعضی از مردم می‌گویند: زبآن‌هایشان به قسم خوردن به غیر از خدا عادت کرده‌اند و ترک کردنش برای آن‌‌ها سخت است؛ جواب چیست؟ می‌گوییم: این دلیل نمی‌شود؛ بلکه شما بکوشید تا آنرا ترک کنید و از آن بیرون بیایید.

یادم می‌آید مردی را که می‌گفت: (به پیامبر سوگند) نهی کردم که اینطور نگو، او گفت: به پیامبر سوگند که دوباره نمی‌گویم، او خواست تأکید کند که دوباره آن را نمی‌گوید؛ اما برزبانش می‌آمد. پس می‌گوییم تا جایی که می‌توانی بکوش تا این کلمه را بر زبان نیاوری، چون شرک است و شرک هرچند کوچک با شد خطرناک است. حتی شیخ الاسلام ابن تیمیه / می‌گوید: خداوند شرک را نمی‌آمرزد؛ حتی اگر شرک اصغر باشد.

ابن مسعود س می‌گوید: «لأَنْ أَحْلِفَ بِاللَّـهِ كَاذِبًا أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أنْ أَحْلِفَ بِغَيْرِهِ صَادِقاً» [۱۴۴۹].

از این که از روی دروغ به خدا سوگند بخورم برایم پسندیده تر است از آنکه به غیر خدا از روی راست سوگند بخورم.

شیخ الاسلام ابن تیمیه می‌گوید: چون زشتی و گناه شرک از گناه کبیره بزرگتر است [۱۴۵۰].

الشیخ ابن عثیمین- مجموع فتاوی و رسائل (۱/۱۷۶)

[۱۴۴۵] مسلم (۹-۱۱). [۱۴۴۶] بخاری.۶۱۰۸. و أطرافه فی (۲۶۷۹) ومسلم.۱۶۴۶- (۳). [۱۴۴۷] ابوداوود.۳۲۵۱. و ترمذی. ۱۵۳۵. و قال: «حدیث حسن» و الحاکم ۴/۲۹۷ (۷۸۱۴) و صححه و وافقه الذهبی. [۱۴۴۸] مسلم (۹-۱۱). [۱۴۴۹] ابن ابی شیبة (۱۲۲۸۱)والطیرانی فی الکبیر (۸۹۰۲) قال الهیثمی فی «المجمع » (۴/۱۷۷)«رواه الطیرانی فی الکبیر، ورجاله رجال الصحیح». [۱۴۵۰] انظر: «الفروع »لابن مفلح (۶/۳۰۳)، بمعناه.