فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۱] حکم زکات... و زمان فرضیت آن

س: زکات چه حکمی‌دارد و در چه زمانی فرض شده است؟

ج: زکات به دلیل فرموده‌ی پیامبر ج یکی از ارکان پنجگانه و بنیادی اسلام است: «بُنِيَ الْـإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّـهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّـهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَصَوْمِ رَمَضَانَ وَحَجِّ ْبَيْتِ اللهِ الحرامِ» [۹۱۹]. «اسلام بر پنج اصل پایه گذاری شده است: خواندن کلمه‌ی شهادتین و اقرار به این که جز ذات الله کسی لایق پرستش نیست و این که محمد ج فرستاده و پیامبر اوست. برگزاری نماز فرض. دادن زکات واجب. روزه‌ی ماه رمضان. رفتن به حج خانه‌ی الله».

زکات به اجماع مسلمانان فرض است و منکر وجوب آن کافر می‌گردد، مگر آن که شخصی به علت تازه مسلمان بودن و عدم آشنایی با احکام اسلامی آن را انکار کند، که در این صورت تا زمانی که حکم وجوب آن به او ابلاغ نشده کافر نمی‌شود. به محض این که حکم مذکور توسط علما به او ابلاغ شود، دیگر هیچ عذری برای انکار آن پذیرفته نمی‌شود. چنانچه پس از ابلاغ باز هم به انکار آن ادامه دهد، کافر و مرتد می‌گردد. امّا کسی که از روی بخل و سهل انگاری از پرداخت آن طفره رود، باز هم عد‌های از علما آن را کافر دانسته‌اند. یکی از فتوا‌های امام احمد نیز همین است؛ تعداد دیگری از علما، وی را کافر نمی‌دانند و فتوای صحیح همین است، با این وجود چنین فردی مرتکب گناه بزرگی می‌شود.

دلیل کافر نشدن کسی که از روی بخل و سهل انگاری زکات واجب را پرداخت نمی‌کند، حدیثی است که ابوهریره س آن را روایت کرده که پیامبر ج سزای مانعین زکات را بیان نمود و سپس فرمود: «حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ الْـعِبَادِ فَيَرَى سَبِيلَهُ إِمَّا إِلَى الْـجَنَّةِ وَإِمَّا إِلَى النَّارِ» [۹۲۰]«تا این که در میان بندگان حکم می‌شود و راه هر یکی از آنان یا به‌سوی بهشت و یا به‌سوی جهنم نشان داده می‌شود».

از آنجا که ممکن است راهی به‌سوی بهشت بیابد، پس معلوم می‌شود چنین فردی کافر نمی‌گردد و اگر کافر می‌شد امکان نداشت که راهی به‌سوی بهشت بیابد. ولی آنچه مسلّم است این است که آن‌‌هایی که به علت بخل و سهل انگاری زکاتشان را پرداخت نمی‌کنند گناه بزرگی بر گردنشان خواهد بود.

الله تعالی در این مورد فرموده است: ﴿وَلَا يَحۡسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبۡخَلُونَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦ هُوَ خَيۡرٗا لَّهُمۖ بَلۡ هُوَ شَرّٞ لَّهُمۡۖ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِۦ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۗ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۗ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِيرٞ١٨٠﴾ [آل عمران: ۱۸۰]. «آنان که نسبت به آنچه الله تعالی از فضل و نعمت خود به آن‌ها عطا کرده است، بخل می‌ورزند (زکات نمی‌دهند) گمان نکنند که این کار برای آن‌ها خوب است، بلکه این کار برای آنان بد است و در روز قیامت همان چیزی که به آن بخل ورزیده‌اند (وبه آن دل بسته اند) طوق گردن آنان می‌شود و همه‌ی آنچه در آسمآن‌ها و زمین است از آن الله است. و الله از آنچه می‌کنید آگاه است».

الله تعالی در جای دیگر فرموده است: ﴿وَٱلَّذِينَ يَكۡنِزُونَ ٱلذَّهَبَ وَٱلۡفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ فَبَشِّرۡهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٖ٣٤ يَوۡمَ يُحۡمَىٰ عَلَيۡهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكۡوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمۡ وَجُنُوبُهُمۡ وَظُهُورُهُمۡۖ هَٰذَا مَا كَنَزۡتُمۡ لِأَنفُسِكُمۡ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمۡ تَكۡنِزُونَ﴾ [التوبة: ۳۴ – ۳۵]. «و کسانی که طلا و نقره می‌اندوزند و آن را در راه الله خرج نمی‌کنند، آنان را به عذابی دردناک مژده بده. روزی (فرا خواهد رسید) که این سکه‌ها در آتش دوزخ تافته می‌شود و پیشانی‌ها، پهلوها و پشت‌های این‌ها با آن‌ها داغ می‌گردد و به آن‌ها گفته می‌شود: این همان چیزی است که برای خود اندوخته اید، پس اینک بچشید مزه‌ی چیزی را که می‌اندوختید»

پس بر مسلمان واجب است که الله تعالی را در مقابل نعمت و مالی که به او داده سپاس بگوید و زکات مالش را پرداخت نماید تا الله تعالی برکت و رشد مالش را بیشتر کند.

اما سؤال سائل: زکات در چه زمانی فرض شده است؟ در پاسخ باید گفت که زکات طبق صحیح ترین اقوال علما در مکه فرض شده، ولی تعیین نصاب، اموال زکات و صاحبان زکات در مدینه منوره مشخص شده‌اند.

شیخ ابن عثیمین، مجموع فتاوی و رسائل۱۸/۱۴

[۹۱۹] بخاری (۸) مسلم (۱۶). [۹۲۰] مسلم (۹۸۷).