فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۴۰] رسالت مسجد در اسلام

س: رسالت مسجد و منبر در اسلام، رسالتی است که بسیاری از مردم در مورد آن می‌نویسند و می‌گویند: مردم رسالت مسجد را تغییر داده‌اند. برخی می‌گویند: از بهترین و پاک ترین مکآن‌‌های زمین، یعنی خانه‌ی الله محروم شده‌ایم، دیگر نمی‌توانیم در آن بنشینیم یا به مذاکره و آموزش بپردازیم. عد‌های هم می‌گویند منبر‌ها برای دعوت به غیر الله به کار گرفته شده‌اند. و برای روز‌های مخصوص و احزاب مخصوص استفاده می‌شوند...؟

ج: بدون شک مسجد و منبر از قدیمی‌ترین وسایل دعوتِ مردم بویژه، دعوت مسلمانان به خیر و آگاه کردنشان از منافع شان بوده است. مسجد وسیل‌های برای رساندن پیام پروردگار است.

الله تعالى پیامبران را فرستاده است تا پیام الله را به مردم برسانند و شریعت الله را به آنان تعلیم دهند. الله تعالی آدم و نوح و سایر پیامبران را مبعوث کرد تا از طریق مساجد و منابر، دستورات الهی را ابلاغ کنند. حال فرقی ندارد که منبر در مسجد باشد یا جای دیگر و یا حتی متحرک باشد.

گاهی از پشت شتر، اسب و دیگر چهار پایانی که قابل سواریند نیز به عنوان منبر استفاده شده است و گاهی منبر مکان بلندی است که پیام‌‌های آسمانی را ابلاغ کنند و دین حق را که هدف بعثت پیامبران است به مردم برسانند.

این وظیفه‌‌ی بزرگی است که به عهده‌ی علما و معلمان امّت است که باید به آن توجه نمایند و آن را به حال اولش باز گردانند. از طریق مسجد به مردم امور دین را بیاموزند. زیرا مسجد محل تجمع مسلمانان در جمعه‌‌ها و دیگر مناسبت‌‌ها است. وظیفه‌ی علما است که از طریق امکانات موجود، مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه، سخنرانی در اجتماعات و مجالس، نوشتن کتاب و...دستورات الهی را به مردم برسانند؛ پیروان پیامبران و جانشینان آنان از علما و اهل ایمان، مسئولیت دارند، تا پیام‌ها و دستورات شریعت را به مردم برسانند. تا کوچک و بزرگ، مرد و زن، مخالف و موافق آگاهی یابند و حقایق آشکار شود و هیچ بهآن‌‌های باقی نماند.

حکام، حق ندارند منابر را محدود کنند مگر در صورتی که دعوت به باطل باشد. یا دعوتگر صلاحیت دعوت را نداشته باشد که در این حالت هر جا باشد باید جلوی آن گرفته شود. امّا کسی که به‌سوی حق هدایت می‌کند و صلاحیت آن را داراست باید به او میدان داد و کمکش کرد تا راه دعوت به دستورات و شریعت الله برایش آسان شود.

الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰۖ وَلَا تَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡإِثۡمِ﴾ [المائدة: ۲]. «و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید و (هرگز) در راه گناه و تعدی همکاری نکنید».

می‌فرماید: ﴿وَٱلۡعَصۡرِ١ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَفِي خُسۡرٍ٢ إِلَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلۡحَقِّ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلصَّبۡرِ٣﴾ [العصر: ۱ – ۳]. «به عصر سوگند که انسان‌ها همه در زیانند مگر آنانی که ایمان آورده‌اند و اعمال صالح انجام داده‌اند. و یکدیگررا به حق سفارش کرده و به استقامت توصیه نموده‌اند».

رسول الله ج می‌فرماید: «الدِّينُ النَّصِيحَةُ». «دین خیرخواهی است».

گفته شد برای چه کسانی‌ای رسول‌الله ج ؟ فرمود: «لِلَّهِ وَلِكِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِأَئِمَّةِ الْـمُسْلِمِينَ وَعَامَّتِهِمْ» [۱۱۵۳]. «برای الله و کتاب و پیامبرش و برای ائمه‌ی مسلمانان و عموم آن‌ها».

بر همه‌ی علما و حاملان کتاب و سنت؛ در همه جا لازم است، که به‌اندازه‌ی توانایی خود به دعوت وآموزش و امر به معروف و نهی از منکر بپردازند.

الله تعالی می‌فرماید: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ﴾ [التغابن: ۱۶]. «پس تقوای الهی پیشه کنید هر قدر که بتوانید».

علما موظف هستند دستورات الله را در همه جا اعم از مسجد، خانه، جاده، ماشین، هواپیما، قطار یا هر مکان دیگری تبلیغ کنند. چرا که برای دعوت جای خاصی وجود ندارد. بلکه تبلیغ در هر مکان، براساس توانایی فرد لازم است.

الله می‌فرماید: ﴿فَهَلۡ عَلَى ٱلرُّسُلِ إِلَّا ٱلۡبَلَٰغُ ٱلۡمُبِينُ﴾ [النحل: ۳۵]. «آیا پیامبران وظیفه‌ای جز ابلاغ آشکار دارند».

می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغۡ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ﴾ [المائدة: ۶۷]. «ای رسول الله، آن چه از طرف پروردگارت، بر تو، نازل شده است. کاملاً (به مردم) برسان».

رسول الله ج می‌فرماید: «بَلِّغُوا عَنِّي وَلَوْ آيَةً». «از من برسانید اگر چه یک آیه باشد» [۱۱۵۴].

رسول الله ج می‌فرماید: «نَضَّرَ اللَّـهُ امْرَأً سَمِعَ مِنَّا شَيْئًا فَبَلَّغَهُ كَمَا سَمِعَ فَرُبَّ مُبَلِّغٍ أَوْعَى مِنْ سَامِعٍ» [۱۱۵۵]. «الله شاداب و خنده رو سازد، شخصی را که از ما چیزی بشنود و آن را همان گونه که شنیده است، به دیگران برساند. و چه بسا شنونده‌ی غیر مستقیمی که از شنونده‌ی مستقیم توانایی حفظ بیشتری دارد».

هرگاه پیامبر ج خطبه می‌خواند، می‌فرمود: «فَلْيُبَلِّغْ الشَّاهِدُ الْـغَائِبَ». «باید حاضران به غایبان برسانند».

وقتی که پیامبر ج در حجة‌الوداع، میان گروه بسیاری از صحابه در عرفات سخنرانی می‌کرد، در پایان سخنانش در حالی که بر شترش سوار بود، فرمود: «فَلْيُبَلِّغْ الشَّاهِدُ الْـغَائِبَ فَرُبَّ مُبَلَّغٍ أَوْعَى مِنْ سَامِعٍ» . «باید حاضران به غایبان برسانند. چه بسا شنونده‌ی غیر مستقیمی که توانایی حفظ بیشتری نسبت به شنونده‌ی مستقیم دارد».

پیامبرج فرمود: «وَأَنْتُمْ تُسْأَلُونَ عَنِّي فَمَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ؟ قَالُوا: نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَأَدَّيْتَ وَنَصَحْتَ، فَقَالَ بِإِصْبَعِهِ السَّبَّابَةِ يَرْفَعُهَا إِلَى السَّمَاءِ وَيَنْكُتُهَا إِلَى النَّاس: اللَّـهُمَّ اشْهَدْ اللَّـهُمَّ اشْهَدْ. ثَلَاثَ مَرَّاتٍ» [۱۱۵۶]. «در مورد شما از من سئوال می‌شود. چه می‌گویید؟ گفتند: گواهی می‌دهیم که دعوت را رساندی و حق آن را ادا کردی و در این راه خیرخواه بودی؛ سپس در حالی که پیامبر ج انگشت را به آسمان بلند ‌کرد و به‌سوی مردم اشاره می‌کرد فرمود:‌ای الله گواه باش. تا سه مرتبه این جمله را فرمود).

وقتی که پیامبر ج علی س را برای دعوت یهودیان، یا جنگ با آنان در صورت عدم قبول دعوت به خیبر فرستاد، فرمود: «ادْعُهُمْ إِلَى الْـإِسْلَامِ وَأَخْبِرْهُمْ بِمَا يَجِبُ عَلَيْهِمْ مِنْ حَقِّ اللَّـهِ فِيهِ فَوَاللَّـهِ لَأَنْ يَهْدِيَ اللَّـهُ بِكَ رَجُلًا وَاحِدًا خَيْرٌ لَكَ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ» [۱۱۵۷]. «آنان را به اسلام دعوت بده، و از حقوقی را که الله تعالى بر آنان واجب فرموده، به اطلاعشان برسان، به الله سو گند اگر الله یک نفر را بوسیله‌ی تو هدایت کند برایت از شتران سرخ مو بهتر است». در صحت این حدیث از طریق سهل بن‌سعد اتفاق نظر است.

در صحیح مسلم به روایت ابومسعود انصاری س، از رسول الله ج روایت است: «مَنْ دَلَّ عَلَى خَيْرٍ فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ فَاعِلِهِ» [۱۱۵۸]. «هر‌کس به کار خیری راهنمایی کند، اجرش با اجر انجام دهنده‌ی آن برابر است» .

در مورد دعوت الی‌الله و راهنمایی مردم به خیر و امر به معروف و نهی از منکر آیات و احادیث بسیاری وارد شده است.

لذا بر تمام علما و مومنان، اعم از مسئولین و غیر مسئولین، در کشور‌های اسلامی و غیراسلامی واجب است که دین الله را، با نرمی و حکمت، به مردم آموزش دهند و از شیوه‌‌های مناسب استفاده کنند تا مخاطبان تشویق شوند نه این که متنفر شوند!

الله تعالى می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِۖ وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ﴾ [النحل: ۱۲۵]. «با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت‌نما! و با آنان به روشی که نیکو‌تر است، استدلال و مناظره کن».

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَلَا تُجَٰدِلُوٓاْ أَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ إِلَّا بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ إِلَّا ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنۡهُمۡ﴾ [العنکبوت: ۴۶]. «و با اهل کتاب، جز با روشی که از همه نیکوتر است مجادله نکنید. مگر کسانی از آنان که ستم کردند».

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَمَنۡ أَحۡسَنُ قَوۡلٗا مِّمَّن دَعَآ إِلَى ٱللَّهِ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ ٱلۡمُسۡلِمِينَ٣٣﴾ [فصلت: ۳۳]. «وچه کسی، خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به‌سوی الله می‌کند و عمل صالح انجام می‌دهد و می‌گوید: من از مسلمانانم».

الله تعالى خطاب به رسول الله ج می‌فرماید: ﴿فَبِمَا رَحۡمَةٖ مِّنَ ٱللَّهِ لِنتَ لَهُمۡۖ وَلَوۡ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ ٱلۡقَلۡبِ لَٱنفَضُّواْ مِنۡ حَوۡلِكَ﴾ [آل عمران: ۱۵۹]. «و به (برکت) رحمت پروردگارت، با آن‌ها (مردم) نرم شدی، و اگر خشن وسنگدل بودی از اطرافت پراکنده می‌شدند».

وقتی که الله تعالى موسی و هارون علیهماالسلام را نزد فرعون فرستاد فرمود: ﴿فَقُولَا لَهُۥ قَوۡلٗا لَّيِّنٗا لَّعَلَّهُۥ يَتَذَكَّرُ أَوۡ يَخۡشَىٰ٤٤﴾ [طه: ۴۴]. «با او به نرمی سخن بگویید. شاید متذکر شود. یا (از الله)بترسد».

در حدیث صحیحی رسول الله ج می‌فرماید: «إِنَّ الرِّفْقَ لَا يَكُونُ فِي شَيْءٍ إِلَّا زَانَهُ وَلَا يُنْزَعُ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا شَانَهُ» [۱۱۵۹]. «نرمی در هرکاری که باشد آن را ارزشمند می‌سازد و در هر کاری که نرمی و ملایمت نباشد بی‌ارزش می‌گردد».

پیامبر ج می‌فرماید: «مَنْ يُحْرَمْ الرِّفْقَ يُحْرَمْ الْـخَيْرَ» [۱۱۶۰]. «هرکس از نرم خویی محروم شود، از خیر محروم شده است».

در این مورد آیات و احادیث، بسیاری وجود دارد؛ بنابراین بر مسلمانان لازم است که از دین آگاهی داشته باشند و هر چه نمی‌دانند از علما سؤال کنند.

رسول الله ج می‌فرماید: «مَنْ يُرِدْ اللَّـهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ» [۱۱۶۱]. «برای هرکس، الله اراده‌ی خیر نماید به وی فهم دین، نصیب خواهد کرد».

از این جهت بر علما لازم است که مردم را تعلیم دهند و آگاه کنند و علم خود را به آنان برسانند و در این راه با شتاب به مسابقه بپردازند و با صبر و اخلاص و امانت داری، دین الله را به بندگانش برسانند و واجبات و محرمات الله را از طریق مساجد، جلسات علمی در مسجد یا غیر آن، خطبه‌‌های جمعه و عید و دیگر مناسبت‌‌ها به مردم آموزش دهند؛ چرا که همگان قدرت تحصیل در مدارس و آموزشگاه‌‌ها و دانشگاه‌‌ها را ندارند و همگان توان یافتنِ مدرس‌های برای آموزش دین و شریعت الهی و یادگیری قرآن، آن‌گونه که نازل شده است، و فراگیری سنت رسول الله ج، آن گونه که آمده است، را ندارد.

بر علما واجب است که دین را، از طریق رادیو، تلویزیون، روزنامه، خطبه‌‌های جمعه، عید و هر مکان دیگر و همچنین با درس و جلسات علمی در مسجد یا غیر مسجد به مردم برسانند.

لذا بر هر طلب‌های که الله علم دین را به او ارزانی داشته و به هر عالمی که الله بصیرت عنایت کرده لازم است، قدر علم را بداند واز هر فرصت ممکن برای رساندن دستورات الله استفاده کند و مردم را با حقیقت دین آشنا سازد، به خوبی‌‌ها تشویق نموده و از بدی‌ها باز دارد. واجبات و محرمات الهی را برایشان روشن سازد.

این وظیفه‌ی همه‌ی علما است. زیرا آنان جانشینان و وارثان پیامبرانند پس باید پیام‌های الله را به دیگران برسانند. شریعت را به مردم آموزش دهند و با بردباری خیرخواه دین، کتاب و پیامبر و رهبران و عموم مسلمانان باشند. برحاکمان و مسئولان دولت‌های مسلمان واجب است که آنان را کمک کنند و راه را برایشان هموار سازند.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰ﴾ [المائدة: ۲] «و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری تعاون کنید».

رسول الله ج می‌فرماید: «مَنْ كَانَ فِي حَاجَةِ أَخِيهِ كَانَ اللَّـهُ فِي حَاجَتِهِ» [۱۱۶۲]. «هرکس نیاز برادرش را برآورده کند. الله نیاز او را برآورده می‌کند». بر صحت این حدیث از طریق ابن عمر اتفاق است.

رسول الله ج می‌فرماید: «وَاللَّـهُ فِي عَوْنِ الْـعَبْدِ مَا كَانَ الْـعَبْدُ فِي عَوْنِ أَخِيهِ» [۱۱۶۳]. «الله تعالى بنده‌ی (خود را) کمک می‌کند، مادامی که او در فکر کمک برادرش باشد». امام مسلم در صحیح خود این حدیث را از ابو هریره نقل کرده است.

از الله برای خود و همه برادران مسلمانم بویژه علما و طلاب توفیق و هدایت و کمک برای عمل به حق را خواستاریم. همانا الله بخشنده و کریم است. وصلی‌الله علی نبینا محمد وعلی‌آله وصحبه وسلم.

شیخ‌ ابن باز ـ مجموعه فتاوی مقالات متنوعة ـ (۸۱، ۸۰/۵)

[۱۱۵۳] قبلاً گذشت. [۱۱۵۴] بخاری (۳۴۶۱). [۱۱۵۵] ترمذی (۲۶۵۷) و گوید: حسن صحیح، ابن ماجه (۲۳۲) به روایت ابن مسعود  وچند تن دیگر از صحابه نقل شده است. [۱۱۵۶] بخاری (۶۷) و مسلم (۱۲۱۸) . [۱۱۵۷] بخاری (۳۰۰۹) و مسلم (۲۴۰۶). [۱۱۵۸] مسلم (۱۸۹۳). [۱۱۵۹] (۲۵۹۴) مسلم. [۱۱۶۰] مسلم (۲۵۹۲). [۱۱۶۱] بخاری (۷۱) مسلم (۱۰۳۷). [۱۱۶۲] بخاری (۲۴۴۲) ـ مسلم (۲۵۸۰). [۱۱۶۳] مسلم (۲۶۹۹).