فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۶۵] حکم گرفتن سهام در شرکت ها

س: آیا گرفتن سهم در شرکت‌‌ها جایز است؟ مانند شرکت صافولا، شرکت مکه، شرکت سابک، شرکت طیبه و شرکت‌‌های دیگر که سهام خود را واگذار می‌کنند. بین مردم در مورد جواز و عدم جواز این کار اختلاف است. لطفاً حکم شرعی را در این مورد توضیح دهید.

ج: در رابطه با سؤال شما در مورد شرکت‌‌ها باید عرض کنم، دو نوع فعالیت در مورد شرکت‌‌های سهامی وجود دارد.

نوع اول: شرکت ‌هایی هستند که فعالیت هایشان از اساس ربوی هستند، مانند بانک؛ سهم گذاشتن یا گرفتن از بانک جایز نیست کسی که این کار را بکند گرفتار سزا و عذاب الهی می‌شود. عذابی که پروردگار از بین معاصی بجز شرک آن را مخصوص ربا خواران قرار داده است.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ٢٧٨ فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ فَأۡذَنُواْ بِحَرۡبٖ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦۖ وَإِن تُبۡتُمۡ فَلَكُمۡ رُءُوسُ أَمۡوَٰلِكُمۡ لَا تَظۡلِمُونَ وَلَا تُظۡلَمُونَ٢٧٩﴾ [البقرة: ۲۷۸ – ۲۷۹]. «ای کسانی که ایمان آورده اید بترسید از الله و ترک کنید آن چه مانده است از سود، اگر هستید از اهل ایمان. پس اگر نکردید پس خبردار باشید به جنگی از طرف الله و رسول او؛ و اگر توبه کردید پس شماراست اصل مال‌های شما. نه شما ستم کنید و نه بر شما ستم کرده شود».

«لعنَ آكِلَ الرِّبا، ومُؤْكِلَهُ، وكَاتِبَهُ، وشَاهِدَيْهِ، وقَالَ: هُمْ سَوَاءٌ» [۱۲۳۴]. «رسول الله ج رباخوار، ربا دهنده، نویسنده و دو شاهد معامله‌ی ربوی را لعنت نمودند و فرمودند همه این‌‌ها (از نظر گناهی که انجام داده‌اند و عذابی که خواهند دید) با هم مساوی و برابر هستند».

نوع دوم: داد و ستد سهام در شرکت ‌هایی باشد که شالوده‌ی آن‌‌ها بر ربا نیست؛ اما برخی معاملات ربوی انجام می‌دهند، مانند شرکت صافولا و امثال آن که در سؤال مطرح شده است. داد و ستد با این شرکت‌‌ها در اصل جایز است. چنان چه گمان غالب این باشد که این شرکت‌‌ها فعالیتشان ربوی است.

تقوا و پرهیزگاری حکم می‌کند از داد و ستد سهام این شرکت‌‌ها خود داری کند؛ زیرا رسول الله ج می‌فرماید: «مَنْ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لدِينِهِ وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْـحَرَامِ» [۱۲۳۵]. «هر‌کس از امور مشتبه پرهیز کند، دین و ایمان خود را حفاظت نموده است. و هر‌کس از شبهات پرهیز نکند مرتکب حرام می‌شود».

چنانچه شخصی جنبه‌ی احتیاط و تقوا را در نظر نگرفت و بر جواز عمل نمود و از این شرکت‌‌ها سهام گرفت، پس از دریافت ربح و فایده چنانچه مقدار بهره و سود سهامش را می‌دانست آن را در کار‌های خیر مصرف کند؛ نیاز مستمندان را برطرف سازد. البته باید توجه نمود در مصرف مقدار سود، نیت ثواب نداشته باشد؛ زیرا الله تعالى خودش پاک است و جز پاک را نمی‌پذیرد، مصرف کردن بهره و سود در امور خیر، گناه فرد را جبران نمی‌کند بلکه نیتش از این کار ر‌هایی از مبلغ بهر‌های باشد که گرفتارش شده است و یگانه راه ر‌هایی از پول ربا، مصرفش در امور خیر است بدون قصد ثواب. چنان چه مقدار بهره مشخص نبود، نصف ربح و فایده‌ی سهامش را در امور خیریه مصرف کند.

از مکتوبات شیخ ابن عثیمین مورخه‌ی ۲۱/۴/۱۴۱۲هـ

[۱۲۳۴] مسلم (۱۵۹۸). [۱۲۳۵] بخاری (۵۲) مسلم (۱۵۹۹).