[۲] مفهوم اخلاص
س: اخلاص چه معنی و مفهومی‌دارد؟ اگر شخصی از عبادت قصد دیگری داشته باشد حکمش چیست؟
ج: معنی اخلاص: هدف عبادت گزار تن‌‌ها تقرب به «الله» و رسیدن به بهشت باشد. چنانچه کسی از عبادت منظور دیگری داشته باشد، در این مسئله تفصیل وجود دارد:
۱- قصدش تقرب به غیر از «الله» و کسب ستایش و تعریف از سوی مردم باشد؛ چنین نیتی موجب بطلان عمل شده و سبب مشرک شدن انسان می‌گردد. در حدیث صحیح از ابوهریره س از پیامبر ج نقل شده که الله تعالى فرموده است:
«أَنَا أَغْنَى الشُّرَكَاءِ عَنْ الشِّرْكِ، مَنْ عَمِلَ عَمَلًا أَشْرَكَ فِيهِ مَعِي غَيْرِي تَرَكْتُهُ وَشِرْكَهُ» [۵۸۴]. «من از شریک بی‌نیازترینم. هر‌کس در عملی، شخص دیگری را با من شریک سازد، او را با شرکش ر‌ها می‌سازم -او را به حال خودش واگذار می‌کنیم».
۲- قصد و نیت وی رسیدن به هدفی دنیوی مانند ریاست، پست و مال باشد و هیچ انگیز‌های برای تقرب به‌سوی الله تعالى نداشته باشد؛ این عمل نیز باطل است و سبب قربت آن شخص به‌سوی الله تعالى نمی‌شود.
الله تعالى می‌فرماید: ﴿مَن كَانَ يُرِيدُ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا وَزِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيۡهِمۡ أَعۡمَٰلَهُمۡ فِيهَا وَهُمۡ فِيهَا لَا يُبۡخَسُونَ١٥ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ لَيۡسَ لَهُمۡ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ إِلَّا ٱلنَّارُۖ وَحَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِيهَا وَبَٰطِلٞ مَّا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ١٦﴾ [هود: ۱۵ – ۱۶]. «کسانی که -صرفاً- زندگی و زینت دنیا را خواستار هستند اعمال‌شان را در این جهان بدون هیچ گونه کم و کاستی بطور کامل می‌دهیم. آنان کسانی هستند که در آخرت جز آتش دوزخ بهره و نصیبی ندارند و آنچه که در دنیا انجام می‌دهند ضایع و هدر می‌رود و اعمال‌شان پوچ و بی‌فایده می‌گردد».
فرق بین این شخص و شخص اولی این می‌تواند باشد که اولی قصد کسب ثنا و ستایش از طرف مردم را در سر دارد و توقع دارد که مردم بگویند عبادتگزار خوبی است. امّا دومی به تحسین و ثنای مردم اهمیت نمی‌دهد.
۳- شخص، عبادتی انجام می‌دهد که از آن دو نیت دارد: یکی تقرب به‌سوی الله و دیگری رسیدن به هدفی دنیوی.
بطور مثال: شخصی از عمل غسل جنابت دو نیت می‌کند: یکی تعبد و پاکی از جنابت و دیگری سرحالی و ازاله‌ی چرک از بدن، یا حاجی از رفتن به زیارت خانه‌ی کعبه هم قصد عبادت می‌کند و هم قصد مشاهده‌ی آثار و ملاقات حجاج را این گونه نیت‌‌ها موجب کاهش اجر اخلاص می‌شود، ولی اگر نیت تعبد غالب و بیشتر باشد در این صورت گناهکار نمی‌شود و صرفاً ثواب عملش بطور کامل به او نمی‌رسد.
زیرا الله تعالى فرموده است ﴿لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡ﴾ [البقرة: ۱۹۸]. «گناهی بر شما نیست این‌که از فصل و رزق پروردگارتان برخوردار شوید- در ایام حج به کسب و تجارت بپردازید».
ولی اگر چنانچه غالباً نیت وی اغراض دنیوی باشد، ثوابی در آخرت نخواهد داشت، بلکه اجر و مزد آن را در دنیا حاصل می‌کند و شاید گناهکار نیز بشود، زیرا او عالی ترین اهداف (عبادت) را وسیل‌های برای کسب دنیای ناچیز قرار می‌دهد، چنین شخصی مانند کسی می‌ماند که الله تعالى در موردش فرموده است: ﴿وَمِنۡهُم مَّن يَلۡمِزُكَ فِي ٱلصَّدَقَٰتِ فَإِنۡ أُعۡطُواْ مِنۡهَا رَضُواْ وَإِن لَّمۡ يُعۡطَوۡاْ مِنۡهَآ إِذَا هُمۡ يَسۡخَطُونَ٥٨﴾ [التوبة: ۵۸]. «در میان آن‌ها –منافقین- کسانی هستند که در تقسیم زکات از تو عیب‌جویی می‌کنند-نسبت بی‌عدالتی می‌دهند- اگر به آنان چیزی از غنایم داده شود خوشنود می‌شوند و اگر چیزی از آن به آن‌ها داده نشود فوراً خشم می‌‌‌‌‌گیرند».
در سنن از ابوهریره س روایت شده است: «أَنَّ رَجُلًا قَالَ: يَا رَسُولَ اللَّـهِ: رَجُلٌ يُرِيدُ الْـجِهَادَ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَهُوَ يَبْتَغِي مِنْ عَرَضِ الدُّنْيَا، فَقَالَ رَسُولُ اللَّـهِ ج: لَا أَجْرَ لَهُ» فَأَعَادَ ثَلَاثَاً والنبي ج يَقُولُ:«لَا أَجْرَ لَهُ»» [۵۸۵]. «شخصی به رسول الله ج گفت: شخصی می‌خواهد در راه الله تعالى جهاد کند و در عین حال قصد برخورداری از غنیمت و نعمت دنیا را نیز دارد. پیامبر ج فرمود: «اجر و پاداشی ندارد». این شخص تا سه بار سؤالش را تکرار کرد و پیامبر ج هر بار می‌فرمود: «اجر و پاداشی ندارد».
در بخاری و مسلم از عمر بن‌خطاب س روایت شده است که رسول الله ج فرمودند: «فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ» [۵۸۶]. «هر‌کس به خاطر اهداف دنیوی هجرت نماید به آن دست می‌یابد و اگر به قصد ازدواج با زنی هجرت می‌کند با آن زن ازدواج خواهد کرد و بالاخره حاصل هجرت هر‌کس همان چیزی است که بخاطر آن هجرت کرده است».
چنانچه جانب تعبد و غیر تعبد در نیت مساوی باشد و هیچ کدام بر دیگری نچربد، در این مورد بین علما اختلاف وجود دارد؛ فتوای أقرب به حق این است که چنین عملی بدون ثواب است. فرق بین این نوع و نوع قبلی در این است که نیت غیر تعبد در قسم سابق بالضرورة حاصل می‌شود. ممکن است سؤال پیش آید که میزان أغلب بودن نیت تعبد و غیر تعبد و تشخیص آن چگونه ممکن است و حدود آن چیست؟
در جواب می‌گوییم: چنانچه به جنبه‌ی غیر تعبد اهمیتی داده نشود و بصورت جنبه‌ی ثانویه نگریسته شود، در این صورت تعبد أغلب و غیر تعبد أقل است.
به هر حال مسئله‌ی نیت، مسئله‌ی بسیار مهمّی است و چه بسا انسان را به درجه‌ی «صدّیقان» ارتقاء داده و چه بسا به درجه‌ی «اسفل السافلین» تنزل دهد. برخی از علمای سلف گفته‌اند: «درباره‌ی اخلاص آن چنان با نفسم مبارزه کردم که درباره‌ی چیز دیگری به آن‌اندازه مبارزه نکردم».
برای خود و شما از خالق یکتا نیت خالص و عمل صالح مسئلت دارم.
شیخ ابن عثیمین- مجموعه فتاوا و رسایل (۱/۹۸-۱۰۰)
[۵۸۴] مسلم (۲۹۸۵). [۵۸۵] احمد (۲/۲۹۰، ۳۶۶) ابوداود (۲۵۱۶) در سند این حدیث یزید بن مکرز وجود دارد که مجهول است. مراجعه شود به تعلیقات احمد شاکر بر مسند (۷۸۸۷). [۵۸۶] بخاری (۱) و مسلم (۱۹۰۷).