فتاوای علمای حرمین در مورد مسائل فقهی معاصر

[۱۵] حکم نکاح با نیت طلاق

س۱: شخصی از طرف یکی از ارگآن‌‌ها ناچار می‌شود به خارج سفر کند در آنجا به منظور حفظ عفت و پاکی خویش تصمیم می‌گیرد در مدت اقامتش با یک خانم ازداج نموده و هنگام برگشت او را طلاق دهد، البته بدون این که خانم را در جریان موضوع طلاق قرار دهد، آیا این کار جایز است یا خیر؟

ج: نکاح با نیت طلاق از دو حالت خارج نیست: حالت اول این که تعیین مدت از ابتدا هنگام عقد ذکر می‌شود که این خانم را به مدت یک ماه، یک سال یا تا پایان درسش یا کارش به عقد خویش در می‌آورد؛ چنین نکاحی دقیقاً مانند متعه- ازدواج موقت- است و از نظر شرعی حرام است.

حالت دوم این که: مردی زنی را با این نیت به عقد خویش در می‌آورد که پس از مدتی معین او را طلاق می‌دهد؛ البته هنگام ایجاب و قبول و شرائط ضمن عقد، موضوع طلاق را به هیچ عنوان ذکر نمی‌کنند یا به عنوان شرط مطرح نمی‌کنند؛ قول مشهور مذهب حنبلی این است که این کار حرام است و عقد فاسد است؛ زیرا علمای حنابله می‌گویند آنچه را انسان در قلب خود اراده کند مانند این است که شرط نموده است (إنَّ المنوی كالمشروط)؛ زیرا رسول الله ج فرموده است: «إِنَّمَا الْـأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى» [۱۳۰۵]. «همانا اعمال به نیت‌ها بستگی دارد. و هر‌کس مطابق با نیتش رفتار می‌شود».

این موضوع همانند مسئله‌ی «حلاله» است که شخصی زن مطلق‌های را نکاح می‌کند تا برای شوهر اولش حلال شود (زیرا زنی که شوهرش او را سه طلاق داده است، شوهر اول برای همیشه حرام است و نمی‌تواند با او عقد مجدد ببندد؛ مگر این که این زن با مرد دیگری ازدواج نماید. پس از طلاق دو باره می‌تواند با همسر اولش ازدواج نماید).

این نکاح فاسد است هرچند که موضوع «حلاله» هنگام اجرای صیغه‌ی عقد مطرح نشود«لأن المنوی کالمشروط» مادامی که نیت «تحلیل» عقد نکاح را فاسد می‌کند، همچنین نیت متعه، عقد را فاسد می‌کند. این فتوا مطابق با مذهب حنبلی است.

قول دوم در این موضوع: نظر آن دسته از علمایی است که می‌گویند: شخص می‌تواند با زنی ازدواج کند؛ در حالی که نیت قلبی و اراده‌اش این است که هنگام بازگشت او را طلاق دهد؛ مانند دانشجویانی که جهت تحصیل به خارج می‌روند و مدت زمانی در آنجا هستند با یک خانم ازدواج می‌کنند با این نیت که پس از فارغ التحصیل شدن طلاقش دهند. از دیدگاه این دسته از علما چنین نکاحی صحیح است. استناد ایشان این است که این مرد هنگام اجرای صیغه‌ی نکاح شرط طلاق عنوان نکرده است، هرچند که اراده‌ی طلاق را داشته باشد؛ این دسته از علما معتقدند چنین نکاحی یک فرق اساسی با متعه دارد و آن این که متعه - ازدواج موقت- محدود به زمان مشخص است که هنگام عقد تعیین شده است و به محض این که مدت به پایان برسد، زن و مرد خود به خود از هم جدا می‌شوند. چه شوهر بخواهد یا نخواهد جدایی صورت می‌گیرد، برخلاف ازدواجی که مقرون به نیت طلاق باشد. زیرا مرد می‌تواند از نیت خود برگردد و همسرش را دوست داشته باشد و برای همیشه با او زندگی کند، این نظریه‌یکی از دو قول شیخ الاسلام ابن تیمیه است.

به نظر بنده- ابن عثیمین- چنین نکاحی صحیح است و در حکم متعه- ازدواج موقت- نیست؛ زیرا تعریف متعه برآن صادق نیست؛ اما یک مسئله بسیار مهم باقی مانده وآن این که چنین نکاحی یک کلاهبرداری بزرگ است و قطعاً حرام است؛ زیرا این مرد با این نیت پنهانی، همسر و خانواده‌ی او را فریب داده است. در حالی که رسول الله ج فریب دادن و خدعه و نیرنگ را حرام قرار داده است. شما توجه داشته باشید اگر این خانم و خانواده او از اراده‌ی قلبی این مرد خبر می‌داشتند که فقط برای مدت محدودی می‌خواهد ازدواج کند؛ هرگز این خانم حاضر نمی‌شد با این مرد ازدواج کند و خانواده‌اش نیز مخالفت می‌کردند.

این آقایی که می‌خواهد برای مدت محدودی و با فریب دادن خانواد‌های با خانمی ازدواج کند و دوباره او را طلاق دهد، آیا خودش راضی می‌شود دخترش را به نکاح شخصی درآورد که پس از اتمام کارش او را طلاق دهد؟! چگونه چیزی را که برای خودش نمی‌پسندد، برای دیگران می‌پسندد؟! چگونه یک مؤمن واقعی، ایمانش به او اجازه می‌دهد دست به چنین کاری بزند؟

رسول الله ج می‌فرماید: «لَا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ» [۱۳۰۶]. «هیچ یکی از شما مومن واقعی نمی‌شود؛ مگر تا زمانی که آنچه را برای خودش دوست می‌دارد، برای برادرش دوست داشته باشد».

در مواردی شنیده ام که بعضی از مردم فقط بخاطر ازدواج به جا‌های دیگر سفر می‌کنند و با یک خانم ازدواج می‌کنند و تا وقتی که ایشان در آنجا اقامت می‌کنند با او زندگی می‌کنند و هنگام بازگشت زن را طلاق می‌دهند (زیرا از ابتدا او را برای زمان محدودی عقد نموده است). باید دانست که هیچ عالمی چنین امری را جایز نمی‌داند، و این موضوع، بحران به وجود خواهد آورد. بنا بر سدّ ذرایع و به دلیل سوء استفاده‌ی مردم از این موضوع، بستن این دروازه بهتر است؛ و از طرفی عموم مردم از نظر مسائل دینی جاهل و بی‌سواد هستند و خواهشات نفسانی آنان را وادار می‌نماید تا نسبت به احکام و حدود شریعت بی‌توجه باشند.

شیخ ابن عثیمین- فتاوی المرأة ص:۱۱۶، ۱۱۵

س۲: بعضی از مسلمانان بنا به دلایلی مثل تحصیلات و مواردی دیگر به خارج سفر می‌کنند و در آنجا به نیتِ طلاق، ازدواج می‌کنند، لطفاً بفرمایید فرق این ازدواج با متعه چیست؟

ج: ازدواج در کشور‌های غربی و اروپایی و بلاد کفر با مشکلات و ضرر‌های زیادی همراه است، اصلاً سفر به خارج جایز نیست؛ مگر با شرایط خاص و ویژه‌ای؛ بدلیل این که:

مسافرت به سرزمین‌‌های کفار، مسلمانان را در معرض کفر و انواع گناهان مانند: شرابخواری، زنا و انواع فساد قرار می‌دهد؛ از همین رو علما سفر به سرزمین‌‌های کفار را تحریم نموده‌اند، و به دلیلی که رسول الله ج فرموده‌اند: «أَنَا بَرِيءٌ مِنْ كُلِّ مُسْلِمٍ يُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِ الْـمُشْرِكِينَ» [۱۳۰۷]. «من بری هستم از مسلمانانی که بین مشرکین اقامت می‌گزینند».

بنابراین اقامت در میان کفار موضوعی خطر ساز است، اعم از این که مسافرت به قصد سیاحت باشد یا تحصیل یا تجارت یا هر موضوع دیگر.

محصلین مدارس راهنمایی و دبیرستان و دانشجویانی که در خارج درس می‌خوانند با موضوع مهمی رو به رو هستند. دولت موظف است به آموزش محصلین توجه نماید و شرایط ادامه تحصیل را در داخل مهیا سازد و زمینه‌‌های تحصیلی را در کشور فراهم سازد تا احدی مجبور نشود جهت ادامه تحصیل به خارج سفر کند، حکومت موظف است تا سفر به سرزمین‌‌های کفر را به دلیل خطر ساز بودن آن ممنوع اعلام کند.

خیلی از افراد به دلیل رفت و آمد و مسافرت به سرزمین‌‌های کفر از دایره‌ی اسلام خارج گشته و به مرز ارتداد وارد شده‌اند. بسیاری از این افراد در انجام خیلی از معاصی مانند زنا و شرب خمر بی‌پروا شده‌اند. بدتر از همه ترک نماز برایشان امری عادی شده است. بررسی وضعیت کسانی که به خارج مسافرت می‌کنند، بیانگر همه این مشکلات است. مگر تعداد‌اندکی که مشمول رحمت الهی شده‌اند و ایمان و اعمال خویش را حفظ کرده‌اند. بنابراین راه چاره این است که جلوی این مسافرت‌‌ها گرفته شود؛ مگر برای کسانی که از نظر دین و ایمان و علم و عمل شناخته شده هستند؛ آن‌‌ها فقط به منظور دعوت الی الله یا فرا گیری رشته‌‌های تخصصی که دولت اسلامی بدان نیازمند است، به خارج کشور سفر می‌کنند.

علمایی که به خارج سفر می‌کنند باید اهل استقامت باشند و در مسیر دعوت، دیگران را با بصیرت بر دین الله دعوت نمایند و لحظ‌های هدف خود را فراموش نکنند.

البته بعضی از موارد را می‌توان مستثنی نمود، از جمله: علوم دانشگاهی که ما به آن دسترسی نداریم و مجالی هم برای آموزش آن در داخل، توسط استادان این فنون نیست و چار‌های جز سفر به سرزمین‌‌های کفار نیست. در چنین مواردی باید افراد ملتزم و متعهد به اصول دینی و دستورات الهی را انتخاب نمود.

اما موضوع ازدواج با نیت طلاق: علمای اسلامی در این موضوع باهم اختلاف نظر دارند، گروهی از علما از جمله علامه اوزاعی معتقدند این کار ناجایز است و شبیه ازدواج موقت است. گروه دوم که اکثریت باآنان است بنا به آنچه که علامه «ابن قدامه» در کتاب «المغنی» (۷/۱۳۷) ذکر نموده‌اند؛ معتقدند ازدواج با نیت طلاق درست است مادامی که شخص نیتش را بین خود و خدای خود مخفی نماید و آن را به عنوان شرطِ ازدواج مطرح ننماید. به عنوان مثال فرد به منظور تحصیلات به خارج سفر می‌کند بر نفس خویشتن بیمناک می‌شود که مبادا در فتنه و فساد بیفتد، می‌تواند آنجا ازدواج کند و هرچند که اراده‌اش بر این باشد که پس از اتمام درس دوباره زنش را طلاق می‌دهد، این نکاح صحیح است مشروح بر اینکه اراده‌ی طلاق را بین خود و خدای خود مطرح کند و هرگز آن را به عنوان شرط نکاح یا محض اطلاع به همسر یا به ولیّ همسر عنوان نکند (که در صورت شرط کردن یا خبر دادن از موضوع طلاق، نکاح منعقد نمی‌شود و تبدیل به ازدواج موقت می‌شود که حرام و ناجایز است).

قول راجح و نظر جمهور علما بر جواز نکاح با نیت طلاق است و تشابهی با ازدواج موقت ندارد؛ زیرا قید زمانی در آن به کار نرفته است. فرق متعه با ازدواج با نیت طلاق در این است که متعه یا همان ازدواج موقت دارای مدت زمان مشخصی است که هنگام عقد، مذکور و مشروط است که زوجین بر یک یا دو ماه یا یک سال یا دو سال با هم توافق می‌کنند (پس از پایان مدت ازدواج موقت خود به خود فسخ می‌شود). ازدواج موقت نزد تمام مسلمین بجز روافض، حرام است. لازم به ذکر است که نکاح متعه در آغاز اسلام حلال بود. سپس منسوخ شد و حرمت آن اعلام گردید. آن گونه که در احادیث در این زمینه بیان شده است.

بنابراین توضیحاتی که داده شد، ازدواج با نیت طلاق صحیح است اما بهتر آن است که مرد ابتدا چنین اراد‌های را نکند تا بر احتیاط عمل نموده و در اختلاف اهل علم قرار نگیرد؛ باید توجه نمود که داشتن چنین اراده و نیتی لازم نیست، زیرا هرگاه شخص مصلحت خویش را در طلاق همسرش دید می‌تواند او را طلاق دهد بدون این که مانعی باشد.

شیخ ابن باز. مجموع فتاوی ومقالات متنوعة (۵/۴۱-۴۳)

س۳: در میان جوانان شایع شده است که به منظور ازدواج با نیت طلاق به خارج سفر می‌کنند و از مسافرت هدفی جز ازدواج برای مدتی محدود ندارند و در مورد فتوایی که در رابطه با ازدواج با نیت طلاق صادر شده است در اشتباه افتاده‌اند، حکم چنین ازدواجی با این هدفِ خاص چیست؟

ج۳: ازدواج با نیت طلاق، مانند ازدواج موقت باطل است؛ زیرا ازدواج موقت همان نکاح متعه است و متعه به اجماع حرام و ناجایز است؛ ازدواج، زمانی صحیح است که به نیت استمرار زوجیت و ادامه‌ی زندگی مشترک باشد.

چنانچه زن و مرد باهم سازگار شدند برای همیشه زندگی می‌کنند ودر صورت عدم سازگاری از هم جدا می‌شوند.

الله تعالى می‌فرماید: ﴿فَإِمۡسَاكُۢ بِمَعۡرُوفٍ أَوۡ تَسۡرِيحُۢ بِإِحۡسَٰنٖ﴾ [البقرة: ۲۲۹]. «نگهداری (زن) به گونه ای شایسته (وعادلانه) یا در صورت عدم سازگاری رها کردن (او) با نیکی».

وبالله التوفیق، و صلی الله علی نبینا محمد و آله وصحبه وسلم

فتاوای انجمن دائم پژوهش‌‌های علمی و افتا (۸/۴۴۸-۴۴۹)

[۱۳۰۵] بخاری (۱) مسلم (۱۹۰۷). [۱۳۰۶] بخاری (۱۳) مسلم (۴۵). [۱۳۰۷] ابوداود (۲۶۴۵) ترمذی (۱۶۰۴) طبرانی در «الکبیر» ۲/۳۰۳ (۲۲۶۴) و صححه الألبانی فی صحیح سنن أبی داود (۲۳۰۴).