۲۰- ذکر و اوراد و دعاهای بعد از سلام دادن نماز
ذکر و دعاهائی که از پیامبرصروایت شده است که آن‌ها را بعد از سلام دادن از نماز فرموده است. مستحب است که نمازگزار، آن‌ها را بعد از سلام دادن بخواند.
اینک آن‌ها را بشرح زیر ذکر می‌کنیم:
۱- از ثوبان روایت است که گفته: چون پیامبرصنمازش را بپایان می‌برد، سه بار استغفار می‌کرد و می‌گفت: «أللهم أنت السلام ومنك السلام تباركت یا ذا الجلال والاكرام»«خداوندا تو سلام هستی و سلامتی از تو است، خیر و برکت تو فراوان است ای شکوهمند و بخشایش‌گر». بروایت گروه محدثین بجز بخاری مسلم بر آن افزوده است که: و لید گفت: از اوزاعی پرسیدم: استغفار را چگونه می‌فرمود؟ گفت: «أستغفر الله، أستغفر الله، أستغفر الله»«از الله طلب آمرزش گناهان دارم».
۲- از معاذ بن جبل روایت است که: روزی پیامبرصدست او را گرفت، و گفت: «یا معاذ إنی لاحبك»«ای معاذ بی‌گمان ترا دوست دارم». معاذ گفت: ای پیامبرصپدرم و مادرم بفدایت، و من نیز تو را دوست دارم. فرمود: «أوصیك یا معاذ، لا تدعن فی دبر كل صلاة أن تقول: اللهم أعنی على ذكرك وشكرك وحسن عبادتك»«به تو وصیت می‌کنم که این دعا را بعد از نماز گزاردن، ترک نکنی: خداوندا به من کمک کن به یاد تو باشم و ترا سپاس گویم و به بهترین و جه ترا عبادت کنم». بروایت احمد و ابوداود و نسائی و ابن خزیمه و ابن حبان و حاکم حاکم برابر شـرایـط شیخین آن را «صحیح» دانسته است.
از ابوهریره روایت است که: پیامبرصفرمود: «أتحبون أن تجتهدوا فی الدعاء؟ قولوا: أللهم أعنا على ذكرك وشكرك وحسن عبادتك». بروایت احمد با سند «جید».
۳- از عبدالله بن ز‌بیر روایت است که: چون پیامبرصنماز را تمام می‌کرد، می‌گفت: «لا إله إلا الله وحده لا شریك له، له الملك وله الحمد، وهو على كل شئ قدیر، لا حول ولا قوة إلا بالله، ولا نعبد إلا إیاه، أهل النعمة والفضل والثناء الحسن، لا إله إلا الله مخلصین له الدین ولو كره الكافرون»«بجز الله هیچ الهی نیست، او یگانه و بی‌انباز است، پادشاهی و ستایش، خاص او است، و او بر هر چیزی توانا است، همه تلاش‌ها و نیروها بدست «الله» است، و تنها او را می‌پرستیـم، اوست صاحب نعمت و بخشش و ستایش و نیکوئی، بجز الله هیچ الهی نیست، خالصانه و مخلصانه خود را بدو می‌سپاریـم، اگر چه کافران از آن ناخشنود باشند». بروایت احمد و مسلم و ابوداود و نسائی.
۴- از مغیره بن شعبه روایت است که: پیامبرصبعد از هر نماز فرضی می‌فرمود: «لا إله إلا الله وحده لا شریك له، له الملك وله الحمد وهو على كل شئ قدیر: أللهم لا مانع لما أعطیت، ولا معطی لما منعت ولا ینفع ذا الجد منك الجد». بروایت احمد و بخاری و مسلم.
۵- از عقبه بن عامر روایت است که گفته است: پیامبرصبه من امر کرد که بعد از هر نمازی «معوذتین» را بخوانم. بروایت احمد و ابوداود و بخاری و مسلم.
۶- از ابوامامه روایت است که: پیامبرصفرمود: «من قرأ آیة الكرسی دبر كل صلاة لم یمنعه من دخول الجنة إلا أن یموت»«کسی که بعد از هر نمازی «آیه الکرسی» بخواند، همینکه مرد، داخل بهشت می‌شود». بروایت نسائی و طبرانی.
از علی بن ابی‌طالب روایت است که پیامبرصفرمود: «من قرأ آیة الكرسی فی دبر الصلاة المكتوبة كان فی ذمة الله (۲) إلى الصلاة الاخرى»«هرکس بعد از نماز فرض «آیه الکرسی» بخواند، تا نماز بعدی در حفظ و پناه خداوند است». بروایت طبرانی با اسنادی «حسن».
۷- از ابوهریره روایت است که: پیامبرصفرموده: «من سبح الله دبر كل صلاة ثلاثا وثلاثین، وحمد الله ثلاثا وثلاثین وكبر الله ثلاثا وثلاثین تلك تسع وتسعون ثم قال تمام المائة لا إله إلا الله وحده لا شریك له، له الملك وله الحمد وهو على كل شئ قدیر، غفرت له خطایاه وإن كانت مثل زید البحر» «هر كس بعد از هر نمازی ۳۳ بار «سبحان الله» و۳۳ بار «الحمد لله» ۳۳ بار «الله اكبر»بگوید که می‌شود ۹۹ ، و باگفتن: «لا إله إلا الله...» عدد یکصد را تمام کند، گناهان (کوچک = صغیره) او آمرزیده می‌شود، حتی اگر باندازه کف دریا باشد». بروایت احمد و بخاری و مسلم و ابوداود.
۸- از کعب بن عجره روایت است که پیامبرصفرموده است: «معقبات لا یخیب قائلهن أو فاعلهن دبر كل صلاة مكتوبة ثلاثا وثلاثین تسبیحة، وثلاثا وثلاثین تحمید وأربعا وثلاثین تكبیرة»«گوینده ۳۳ بار تسبیح و ۳۳ بار تحمید .و ۳۴ بار تکبیر بعد از هر نماز فرض از رحمت خدا محروم نخواهد شد». بروایت مسلم.
۹- بروایت سمی از ابوصالح، از ابوهریره آمده است که: فقیران مهاجرین پیش پیامبرصرفتند و گفتند: ثروتمندان همه درجات عالی و نعمت‌های پایا را نصیب خود کردند، او فرمود: چگونه؟ گفتند: ایشان مثل ما نماز می‌خوانند و روزه می‌گیـرند و آنان صدقه می‌بخشند و بردگان را آزاد می‌سازند در حالیکه ما را توانائی آن نیست. پیامبرصفرمود: «أفلا أعلمكم شیئا تدركون به من سبقكم، وتسبقون من بعدكم، ولا یكون أحد أفضل منكم، إلا من صنع مثل ما صنعتم؟»«آیا می‌خواهید، چیزی را به شما بیاموزم، که بوسیله آن شما نیز به ثواب و پاداش گذشتگان برسید و از آیندگان پیشی گیرید و کسی از شما برتر نباشد مگر اینکه او نیز همین عمل شما را انجام دهد؟». گفتند: آری، آن را به ما بیاموز فرمود: «تسبحون الله وتكبرون وتحمدون دبر كل صلاة ثلاثا وثلاثین مرة»«۳۳ بار تسبیح و تکبیر و تحمید الله را بعد از هر نماز بگوئید». سپس مستمندان مهاجر پیش پیامبرصبرگشتند و گفتند: برادران ثروتمند ما نیز این عمل را بگونه ما انجام می‌دهند. آنگاه پیامبرصفرمود: «ذلك فضل الله یؤتیه من یشاء»«این فضل و بخشش خداوند است که به هر کس بخواهد آن را ارزانی می‌دارد (بدست من نیست)». سمّی گوید: این حدیث را برای یکی از خویشاوندانم باز گفتم. او گفت: اشتباه کرده‌ای، بی‌گمان به تو گفته است: ۳۳ بار تسبیح، ۳۳ بار تحمید، و ۳۴ بار تکبیر بگو. لذا پیش ابوصالح برگشتم و آن را برایش گفتم. او دست مرا گرفت و گفت: «الله أكبر، وسبحان الله، والحمد لله، والله أكبر، (وسبحان الله، والحمد لله»تا اینکه هریک از آن‌ها را ۳۳ بار می‌گوئی: این حدیث متفق علیه است.
۱۰- باز هم در حدیث صحیح آمده است که: ٢٥ بار تسبیح، ٢٥ بار تحمید، ٢٥ ، بار تکبیر، و ٢٥ بار لا إله إلا الله وحده لا شریك له، له الملك وله الحمد وهو على كل شئ قدیر، بگوید.
۱۱- از عبدالله بن عمرو روایت است که: پیامبرصفرمود: «خصلتان من حافظ علیهما أدخلتاه الجنة وهما یسیر ومن یعمل بهما قلیل، قالوا: وما هما یا رسول الله؟ قال: (أن تحمد الله، وتكبره وتسبحه فی دبر كل صلاة مكتوبة عشرا عشرا وإذا أتیت إلى مضجعك، تسبح الله وتكبره وتحمده مائة فتلك خمسون ومائتان باللسان، وألفان وخمسمائة فی المیزان فأیكم یعمل فی الیوم واللیلة ألفین وخمسمائة سیئة قالوا: كیف من یعمل بها قلیل؟ قال: یجئ أحدكم الشیطان فی صلاته فیذكره حاجة كذا وكذا فلا یقولها، ویأتیه عند منامه فینومه فلا یقولها»«دو خصلت هست هرکس آن‌ها را پیوسته انجام دهد او را به بهشت می‌برند، آن‌ها آسان هستند و لی کمتر کس بدان‌ها عمل می‌کند گفتند: آن‌ها چیستند ای رسول خدا؟ فرمود: آنست که بعد از هر نماز فرض هر یک از تحمید و تکبیر و تسبیح را ده بار بگوئی، و چون به رختخواب رفتی یکصد بار تسبیح و تکبیر و تحمید بگوئی که جمعاً (در فرایض پنجگانه و بوقت خواب) ۲۵۰ بار می‌شود، و لی از نظر پاداش دو هزار و پانصد بار به حساب می‌آید (چه هر عمل نیک یک به ده است) کدامیک از شما در شبانه روز دو هزار و پانصد عمل ناشایست انجام می‌دهد؟ گفتند چگونه عاملان بدان اندک هستند؟ فرمود: شیطان بهنگام نماز انسان را و سوسه می‌کند و نیازها را به یاد او می‌آورد، در نتیجه آن اذکار را نمی‌گوید، و بهنگام خواب نیز او را و سوسه می‌کند و خواب او را فرا می‌گیرد در نتیجه آن را نمی‌گوید. عبدالله گوید: من پیامبرصرا دیدم که آن اذکار را با (انگشتان) دست خود می‌شمرد بروایت ابوداود و ترمذی. ترمذی آن را "حسن صحیح" دانسته است».
۱۲- از علی بن ابی‌طالب روایت است که او و فاطمه بدنبال خادمی می‌گشتند که بعضی از کارها را برایشان انجام دهد. پیامبرصآنان را از آن کار منع فرمود و بدی‌شان گفت: «ألا أخبركما بخیر مما سألتمانی؟»«مگر نمی‌خواهید چیزی بهتر از آنچه که از من می‌خواهید به شما بگویم؟». عرض کردند: آری دلمان می‌خواهد که آن را به ما بگوئید. او فرمود: «كلمات علمنیهن جبریل علیه السلام: تسبحان فی دبر كل صلاة عشرا، وتحمدان عشرا، وتكبران عشرا، وإذا أویتما إلى فراشكما، فسبحا ثلاثین وثلاثین»«کلماتی است که جبریل آن‌ها را به من یاد داده است: بعد از هر نمازی ده بار تسبیح و ده بار تحمید و ده بار تکبیر بگویم: و چون به رختخواب رفتم ۳۳ بار تسبیح و ۳۳ بار تحمید و ۳۴ بار تکبیر بگویم». حضرت علی گوید: بخدای سوگند از آنوقت که پیامبرصآن‌ها را به من یاد داد آن‌ها را ترک نکرده‌ام.
۱۳- از عبدالرحمن بن غنـم روایت است که پیامبرصفرمود: «من قال قبل أن ینصرف ویثنی رجله من صلاة المغرب والصبح: لا إله إلا الله وحده لا شریك له، له الملك وله الحمد بیده الخیر یحیی ویمیت وهو على كل شئ قدیر عشر مرات كتب له بكل واحدة عشر حسنات ومحیت عنه عشر سیئات، ورفع له عشر درجات، وكانت حرزا من كل مكروه، وحرزا من الشیطان الرجیم، ولم یحل لذنب یدركه إلا الشرك فكان من أفضل الناس عملا إلا رجلا یفضله یقول أفضل مما قال»«کسی که بعد از سلام نماز مغرب و نماز صبح و پیش از آنکه محل نماز را ترک کند ده بار بگوید: لااله الا الله ... ده نیکی به حساب او نوشته و ده بدی از حساب او پاک کرده می‌شود، و ده درجه بر قدر و ارزش او افزوده می‌گردد، و او را از هر بدی و ناخوش آیندی و از و سوسه شیطان رانده شده، مصون می‌دارد، و هیچ گناهی، مگر شرک، نمی‌تواند او را هلاک و تباه سازد، و کردار او از کردار همه مردم برتر است، مگر کسانی که بیش از او آن ذکر را بگویند، یا ذکر بهتر از آن بر زبان آورند». بروایت احمد. ترمذی نیز چیزی شبیه بدان را روایت کرده، و لی «بیده الخیر»را ندارد.
۱۴- مسلم بن حارث از پدرش روایت کرده که او گفته است: پیامبرصبه من فرمود: «إذا صلیت الصبح فقل قبل أن تكلم أحدا من الناس: اللهم أجرنی من النار، سبع مرات، فإنك إن مت من یومك كتب اللهﻷلك جورا من النار، وإذا صلیت المغرب فقل قبل أن تكلم أحدا من الناس: اللهم إنی أسألك الجنة: أللهم أجرنی من النار، سبع مرات، فإنك إن مت من لیلتك كتب اللهﻷلك جوارا من النار»«چون نماز . صبح را گزاردی، پیش از آنکه با کسی سخن بگوئی، هفت بار بگو خداوندا مرا از آتش دوزخ برهان، بی‌گمان اگر همان روز بمیری خداوند بزرگ رهائی شما را از آتش دوزخ نوشته است. و چون نماز مغرب را گزاردی، پیش از آنکه با کسی سخن بگوئی، بگو: خداوندا بهشت را از تو می‌خواهم، خداوندا، مرا از آتش دوزخ برهان. بی‌گمان اگر همان شب بمیری، خداوند بزرگ رهائی شما را از آتش دوزخ نوشته است». بروایت احمد و ابوداود.
۱۵- از ابوحاتم روایت است که پیامبرصچون نمازش را بپایان می‌برد، می‌فرمود: «اللهم أصلح لی دینی الذی هو عصمة أمری، وأصلح دنیای التی جعلت فیها معاشی: اللهم إنی أعوذ برضاك من سخطك، وأعوذ بعفوك من نقمتك وأعوذ بك منك، لا مانع لما أعطیت، ولا معطی لما منعت، ولا ینفع ذا الجد، منك الجد»«خداوندا دینم را اصلاح کن که پاکی و پاکدامنی من در آن است. و دنیایم را اصلاح کن که زندگیم در آن است. خداوندا از خشم تو به خـرسندی و رضای تو پناه می‌برم، و از غضب تو به عفو و گذشت تو پناه می‌برم، و از تو به تو پناه می‌برم. چیزی را که تو عطا کنی، کسی نمی‌تواند مانع آن باشد و چیزی را که تو منع کنی، کسی نمی‌تواند آن را عطا کند. هیـچ بخت و عظمت و ثروتی در پیشگاه تو بندگان را بکار نیاید، بلکه تنها عمل صالح و کردار شایسته برایشان سودمند و اقع می‌شود».
۱۶- بخاری و ترمذی روایت کرده‌اند که: سعد بن ابی و قاص، همانگونه که معلم هنر نگارش را به نو آموزان می‌آموزد، کلمات و دعاهای زیر را به فرزندانش یاد می‌داد و می‌گفت: پیامبرصپس از نماز، بدان استعاذه می‌فرمود: «اللهم إنی أعوذ بك من البخل وأعوذ بك من الجبن، وأعوذ بك أن أرد الى أرذل العمر، وأعوذ بك من فتنة الدنیا، وأعوذ بك من عذاب القبر»«خداوندا از بخل و ترسوئی و بدترین روزهای زندگی (دوران پیری و از کار افتادگی) و فتنه و آشوب دنیائی و عذاب قبر به تو پناه می‌آورم».
۱۷- ابوداود و حاکـم روایت کرده‌اند که پیامبرصو سلم بعد از هر نمازی می‌گفت: «اللهم عافنی فی بدنی، اللهم عافنی فی سمعی، اللهم عافنی فی بصری اللهم إنی أعوذ بك من الكفر والفقر، اللهم إنی أعوذ بك من عذاب القبر، لا إله إلا أنت»«خداوندا به تنم و گوشم و چشمم، عافیت بخش، خداوندا از کفر و فقر و عذاب قبر، به تو پناه می‌برم چه بجز تو الهی و خدائی نیست».
۱۸- امام احمد و ابوداود و نسائی از زید بن ارقم روایت کرده‌اند و در سند آن طفاوی هست که سست است. بموجب این روایت، پیامبرصبعد از هر نمازش می‌فرمود: «اللهم ربنا ورب كل شئ أنا شهید أنك الرب وحدك لا شریك لك، اللهم ربنا ورب كل شئ، أنا شهید أن محمدا عبدك رسولك: اللهم ربنا ورب كل شئ، أنا شهید أن العباد كلهم إخوة: اللهم ربنا ورب كل شئ، اجعلنی مخلصا لك وأهلی (۱) فی كل ساعة من الدنیا والاخرة، یا ذا الجلال والاكرام، اسمع واستجب، الله الاكبر الاكبر، نور السموات والارض، الله الاكبر الاكبر، حسبی الله ونعم الوكیل الله الاكبر الاكبر» «خداوندا، ای پروردگار ما و پروردگار همه چیز، من گواهی می‌دهم، که تنها تو پروردگار هستی و یگانه و بی‌انباز می‌باشی، و گواهی می‌دهم که محمد بنده و فرستاده تو است، و گواهی می‌دهم که همه بندگان تو با هم برادر هستند، خداوندا من و خانواده‌ام را در هر و قت و ساعتی از دنیا و آخرت در پیشگاه خود خالص و مخلص گردان. ای خدای شکوهمند و ارجمند از من بشنو و بپذیر، خداوند بزرگ‌ترین بزرگترها، منبع و سر چشمه نور و روشنی آسمان‌ها و زمین است، خداوند برایم بس است و او بهترین تکـیه‌گاه است».
۱۹- احمد و ابن شیبه و ابن ماجه با سندی که در آن شخص گمنامی است، از ام سلمه روایت کرده‌اند که: پیامبرصچون از نماز صبح سلام می‌داد، می‌گفت: «اللهم إنی أسألك علما نافعا، ورزقا واسعا، وعملا متقبلا»«خداوندا، .من دانشی سودمند، و روزی فراوان و کرداری پسندیده از تو مسئلت دارم».