چگونگی ایستادن امام و مامومین در نماز
۱- مستحب است که ماموم اگر یکنفر باشد در طرف راست امام و اگر ٢ نفر یا بیشتر باشند پشت سر او بایستند. چون از جابر روایت است که: «پیامبرصبرخاست که نماز بخواند و من در طرف چپ ایشان ایستادم و او دست مرا گرفت و مرا چرخاند تا اینکه در طرف راست خود قرار داد، سپس جابر بن صخر آمد و او در طرف چپ ایشان ایستاد، آنگاه پیامبرصدست هر دوی ما را گرفت و ما را به عقب کشاند تا اینکه پشت سر خود جای داد». به روایت مسلم و ابوداود. اگر زنی به نماز جماعت آمد، باید او تنها پشت سر مردان بایستد و در صف مردان قرار نگیرد، اگر آن زن آمد در صف مردان جای گرفت به رای جمهور علماء نمازش صحیح است. از انس روایت است که: من و یتیمی که در خانه ما بود در نماز پشت سر پیامبرصایستادیم و مادرم ام سلیم پشت سرما ایستاد. و در روایت دیگر گفته است: من و آن یتیم در یک صف جای داده شدیم و آن پیرزن پشت سر ما جای داده شد. به روایت مسلم و بخاری.
۲- مستحب است که امام در جائی بایستد که در مقابل و سط صف مامومین قرار گیرد، و خردمندان و مردان کامل در صف نزدیک به وی قرار گیرند. زیرا ابوهریره گفته است، پیامبرصفرمود: «وسطوا الامام وسدوا الخلل» «امام را در و سط جای دهید و فاصله‌ها را پر کنید و بهم بچسبید و متصل شوید». ابوداود و منذری آن را روایت کرده و از آن سکوت کرده‌اند. ابن مسعود گفته است که پیامبرصفرمود: «لیلینی منكم أولوا الاحلام والنهی،ثم الذین یلونهم، ثم الذین یلونهم، وإیاكم وهیشات الاسواق»«خردمندان و کامل مردان در صف نزدیک به من قرار گیرند و پشت سر آنان کسانی بایستند که در مرتبه بعدی آنان می‌باشند و بدین‌ترتیب تا صف آخر، و شما را برحذر می‌دارم، از اینکه سر و صدای همچون سر و صدای بازاریان بوجود آید». به روایت احمد و مسلم و ابوداود و ترمذی. از انس روایت است که: «پیامبرصدوست داشت که مهاجرین و انصار (در صف نماز) به وی نزدیک باشند تا از وی فراگیرند». به روایت احمد و ابوداود.
حکمت و فلسفه قرار گرفتن کامل مردان در صف اول آنست که از امام یاد گیرند و اگر امام اشتباه کرد او را آگاه کنند و اگر عذری برایش پیش آمد، بتواند یکی از آنان را بجای خویش بگمارد.
۳- بچه‌ها و زنان در صف نماز جماعت کجای مردان بایستند؟
«پیامبرصمردان را در صف پیش از بچه‌ها و نوجوانان قرار می‌داد و زنان را پشت سر نوجوانان جای می‌داد» (اگر یک بچه یا نوجوان باشد در صف مردان جای می‌گیرد). به روایت احمد و ابوداود. گروه محدثین بجز بخاری از ابوهریره روایت کرده‌اند که گفته است پیامبرصفرمود: «خیر صفوف الرجال أولها، وشرها آخرها، وخیر صفوف النساء آخرها وشرها اولها»«بهترین صف برای مردان در نماز صف اول و بدترین صف آخرین صف است. و بهترین صف زنان صف آخر و بدترین صف آن‌ها صف اول است». (مقصود آنست که هر چه مردان در صف‌های جلوتری قرار می‌گیرند پاداش بیشتری دارد و هر چه در صف‌های آخرتری قرار گیرند پاداش کمتری دارد. و در باره زنان بعکس آنست که پاداش صف‌های آخری بیشتر از صف‌های اولی است) - زیرا زن‌ها هر چه صف‌شان از صف مردها دورتر باشد، کمتر با آنان اختلاط و آمیزش می‌کنند و هر چه صف‌شان به صف مردها نزدیک‌تر باشد، احتمال اختلاط و آمیزش بیشتر است.
۴- اگر کسی تنها در پشت صف ایستاد و تکبیره‌الاحرام را گفت سپس به داخل صف رفت و امام را در رکوع دریافت و با وی به رکوع رفت نمازش صحیح و درست است.
از ابوبکره روایت است که او به مسجد رفت و دید که پیامبرصدر رکوع است، لذا او پیش از آنکه به صف جماعت برسد، به رکوع رفت (تا پیامبرصرا در رکوع دریابد). سپس آن را برای پیامبرصباز گفت. پیامبرصفرمود: «زادك الله حرصا ولا تعدد». «خداوند حرص ترا به نماز خواندن فراوان گرداند، دیگر این عمل را تکرار مکن». به روایت احمد و بخاری و ابوداود و نسائی. اما اگر کسی تنها و بیرون از صف نماز خواند، جمهور علما نماز وی را صحیح و لی این عمل را مکروه می‌دانند. احمد و اسحاق و حماد و ابن ابی لیلی و و کیع و حسن بن صالح و نخعی و ابن المنذر گفته‌اند: اگر کسی یک رکعت کامل را تنها و خارج از صف بخواند،. نمازش باطل می‌شود. از و ابصه روایت است که: «پیامبرصمردی را دید که تنها و بیرون از صف، نماز می‌خواند، به وی دستور داد که نمازش را اعاده کند». پنج نفر از محدثین بجز نسائی آن را روایت کرده‌اند. متن حدیث نزد احمد چنین است: «درباره کسی که تنها پشت سر صف، نماز بخواند، از پیامبرصسوال شد، فرمود: او باید نمازش را اعاده کند و دوباره بخواند». ترمذی این حدیث را «حسن» دانسته و اسناد احمد «جید» است. از علی ابن شیبان روایت است که: پیامبرصمردی را دید که تنها پشت سر صف و بیرون از آن نماز می‌خواند. او ایستاد تا اینکه آن مرد نمازش را تمام کرد، به وی فرمود: «استقبل صلاتك فلا صلاة لمفرد خلف الصف»«دو باره با نمازت روبرو شو، دوباره آن را بخوان، کسی که تنها بیرون از صف نماز بخواند نمازش صحیح نیست». به روایت احمد و ابن ماجه و بیهقی. احمد گفته است: این حدیث «حسن» است و ابن سید الناس گفته است: راویان آن موثوق به و معروف هستند.
جمهور علما به حدیث ابوبکره استناد کرده‌اند، که او بعضی از نماز را تنها و بیرون از صف انجام داد و پیامبرصبه وی نگفت که نمازت را دوباره بخوان. بنابر این دستور به دوباره خواندن آن (در احادیث دیگر) حمل بر سنت و مبالغه بر محافظت ادای کامل آن می‌شود. کمال ابن الهمام گفته است: «پیشوایان ما حدیث و ابصه را حمل بر ندب و سنت و حدیث علی بن شیبان را حمل بر نفی کمال کرده‌اند. تا بدین‌وسیله با حدیث ابوبکره سازگار و هماهنگ گردند. چون از ظاهر حدیث ابوبکره بر می‌آید که اعاده و دوباره خواندن نماز لازم نیست چه بدان امر نشده است». اگر کسی برای جماعت آمد و در صف جای خالی نیافت و مامومین متصل بهم بودند و فاصله‌ای نداشتند، بعضی گفته‌اند: او تنها می‌ایستد و مکروه است که یکی را از صف به سوی خود بیرون کشد. بعضی گفته‌اند: اگر آگاه باشد بعد از گفتن تکبیره‌الاحرام یکی را از داخل صف به سوی خود می‌کشد و مستحب است که آنکس نیز موافقت کند و به سوی او عقب بکشد.
۵- هماهنگی و مساوات صفوف جماعت و پر کردن فاصله‌ها:
مستحب است که امام پیش از داخل شدن در نماز به مساوات و درست ایستادن صف‌های نماز و پر کردن فاصله‌ها دستور دهد. از انس روایت است که: پیامبرصپیش از تکبیره‌الاحرام به ما روی می‌کرد و می‌فرمود: «تراصوا واعتدلوا»«بهم متصل شوید و معتدل بایستید». به روایت بخاری و مسلم که باز روایت کرده‌اند می‌فرمود: «سووا صفوفكم فإن تسویة الصف من تمام الصلاة»«صفوف خود را مساوی و هماهنگ کنید، بی‌گمان تسویه و هماهنگی صف از جمله متممات و کمالات نماز است». از نعمان بن بشیر روایت است که پیامبرصصف‌های ما را مرتب می‌کرد، همانگونه که ظروف را می‌چینند، تا اینکه گمان می‌رفت که ما این عمل را از او یاد گرفته‌ایم و از جنبه فقهی آن باخبر شده‌ایم، تا که روزی به سوی ما برگشت و دید، مردی سینه خود را جلو انداخته، فرمود: «لستون صفوفكم أو لیخالفن الله بین وجوهكم»«اگر صف‌های خود را درست و هماهنگ و مساوی نکنید در بین خود با خدا مخالفت و رزیده‌اید و بین شما دشمنی و بیزاری و کینه بوجود می‌آید». پنج نفر از محدثین آن را روایت کرده‌اند و ترمذی آن را «صحیح» دانسته است. احمد و طبرانی با سندی که در آن اشکالی نیست از ابوامامه روایت کرده‌اند که پیامبرصفرمود: «سووا صفوفكم، وحاذوا بین مناكبكم لینوا فی أیدی إخوانكم وسدوا الخلل فإن الشیطان یدخل فیما بینكم بمنزلة الحذف»«صف‌های خود را مرتب و برابر کنید و شانه‌هایتان را برابر هم قرار دهید و در پیشگاه برادرانتان ملایم باشید و فاصله‌ها را پر کنید، چه اگر بین شما، فاصله باشد شیطان همچون بره‌ای بدان می‌خزد».
ابوداود و نسائی و بیهقی از انس روایت کرده‌اند که پیامبرصفرمود: «أتموا الصف المقدم ثم الذی یلیه فما كان من نقص فلیكن فی الصف المؤخر»«نخست صف اول را تکمیل کنید سپس صف بعدی را، اگر نقص و کاهشی است بگذار در صف آخری باشد». بزار با سند «حسن» از ابن عمر روایت کرده است که: «اجر و پاداش گامی که انسان برای پر کردن فاصله‌ای در صف نماز برمی‌دارد بیش از هر گامی دیگر است». نسائی و حاکم و ابن خزیمه از او روایت کرده‌اند که: پیامبرصفرمود: «من وصل صفا وصله الله، ومن قطع صفا قطعه الله» «هر کسی که صفی بهم پیوند دهد خداوند بین او و رحمش پیوند دهد و هر کسی که صفی را از هم بگسلاند خداوند پیوند او را از رحم خویش بگسلاند». گروه محدثین جز بخاری و ترمذی از جابر بن سمره روایت کرده‌اند که: پیامبرصپیش ما آمد و فرمود: «ألا تصفون كما تصفت الملائكة عند ربها؟». «مگر نمی‌خواهید، همچون فرشتگان در پیشگاه پروردگارتان صف ببندید؟» گفتیم: ای پیامبر خدا، فرشتگان چگونه در پیشگاه پروردگارشان، صف می‌بندند؟ فرمود: «یتمون الصف الاول ویتراصون فی الصف»«نخست صف اول را تکمیل می‌کنند و در صف بهم دیگر می‌چسبند و متصل می‌شوند».
۶- ترغیب و تشویق به صف اول و صفوف طرف راست:
قبلا گفتیم که پیامبرصفرموده است: «اگر مردم ثواب و پاداش اذان گفتن و ایستادن در صف اول نماز جماعت را بدانند، آنقدر در اینکار از هم پیشی می‌گیرند، که ناچار برای آن، قرعه‌کشی می‌کنند». از ابوسعید خدری روایت است که پیامبرصدید که یاران او از صف اول کنار می‌کشند، فرمود: «تقدموا فائتموا بی ولیأتم بكم من وراءكم، ولا یزال قوم یتأخرون حتى یؤخرهم اللهﻷ» «پیش آیید و به من اقتداء کنید، و کسانی که پشت سر شما هستند به شما اقتداء کنند،گروهی همواره خود را عقب می‌کشند و به آخر می‌روند، تا خداوند آنان را عقب می‌اندازد». به روایت مسلم و نسائی و ابوداود و ابن ماجه. ابوداود و ابن ماجه از عایشه روایت کرده‌اند که: پیامبرصفرمود: «إن الله وملائكته یصلون على الذین یصلون على میامن الصفوف»«بی‌گمان خداوند و فرشتگانش درود می‌فرستند بر کسانی که در صفوف طرف راست امام نماز می‌خوانند». احمد و طبرانی با سند «صحیح» از ابوامامه روایت کرده‌اند که، پیامبرصفرمود: بی‌گمان پیامبرصو فرشتگان بر صف اول جماعت درود می‌فرستند، گفتند: ای پیامبر خدا بر صف دوم چطور؟ فرمود: بر صف دوم نیز.
۷- کسی پشت سر امام صدای او را به دیگران برساند:
اگر صدای امام به مامومین نرسد، مستحب است که کسی صدای او را به مامومین دورتر برساند و تبلیغ لازم است، و لی اگر صدای امام به همه جماعت برسد تبلیغ باتفاق ائمه مکروه است.