آیا قاضی می‌تواند برابر آگاهی و علم و اطلاع خود عمل کند؟
بنا به رای علمای ظاهریه برقاضی فرض استکه در مورد خونها و قصاص و اموال و‌قضایای ناموسی و حدود برابرعلم و اطلاع خویش عمل‌کند خواه این علم و اطلاع او مربوط بدوران قضاوت او یا پیش از قضاوت او باشد. و نیرومندترین قضاوت او وقتی استکه برابر اطلاع و علم خودش باشد چون یقین بحقیقت دارد سپس حکم به اقرار طرف درمرتبه دوم و حکم برابر گواه گواهان درمرتبه سوم قرار د ارند .
چون خداوند می‌فرماید: ﴿۞یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ كُونُواْ قَوَّٰمِینَ بِٱلۡقِسۡطِ شُهَدَآءَ لِلَّهِ﴾[النساء: ۱۳۵]. «ای مومنان عدالت و قسط را بپای دارید و برای رضای خداوند گواهی د هید».
پیامبرصنیز فرموده است: «من رأى منكرا فلیغیره بیده، فإن لم یستطع فبلسانه...»«هرکس از شماکار بدی و نامشروع دید آن را با دست خود تغییر دهد و مانع آن شود و اگر نتوانست با دست خود آن را تغییردهد واز آن جلوگیری‌کند با زبان و گفتار از آن نهی‌کند و با آن مخالفت نماید... ». پس قاضی باید قسط و عدل را اجراکند و بر او واجب است و این عدالت و قسط نیست‌که ظالم و ستمکار را بحال خود بگذارد و مانع ظلم او نشود و آن را تغییرندهد و فرض است بر او که مانع هر کار بد و منکری شودکه بدان علم دارد و از آن آگاه است و باید با دست خود و قدرت قانونی خود از آن جلوگیری‌کند و حق را به حقدار برساند و الا او خود ظالم می‌شود. و لی جمهور فقهاء برآن هستندکه قاضی حق ندارد برابرعلم واطلاع خود قضاوت‌کند و حکم صادرکند -یعنی باید بر شواهد و مدارک غیر ازاطلاع خودش متکی باشد و حکم صادرکند چون ابوبکر چه گفت: «اگر مردی را ببینیم‌که مرتکب‌کاری شده استکه موجب حد است او را حد نمی‌زنم تا اینکه‌گواهان نزد من بر وی گواهی دهند». بعلاوه قاضی نیز مانند دیگر مردم است او حق ندارد چیزی راکه دیده است بگوید مگر اینکه‌گواهی‌کامل نزد او محرزگردد. چنانچه قاضی‌کسی را متهم بزنا کرد، بعلت اینکه او خود او را دیده است و نتوانست‌گواهان کامل فراهم آورد -چهار نفر یا خودش همراه سه نفر دیگرلازم استکه براو حد قذف جاری شود. چنانچه نطق بدانچه‌که می‌داند بر وی حرام باشد، پس بطریق اولی عمل بدان حرام است و دلیل این رای آنست‌که خداوند می‌فرماید: ﴿فَإِذۡ لَمۡ یَأۡتُواْ بِٱلشُّهَدَآءِ فَأُوْلَٰٓئِكَ عِندَ ٱللَّهِ هُمُ ٱلۡكَٰذِبُونَ١٣﴾[النور: ۱۳]. «هرگاه شهداء را حاضر نکنند نزد خداوند آنان دروغگو محسوب هستند و مانند دروغگو با آنان رفتار می‌شود».