۲- آداب و روش دعا
برای دعا آداب و رسوم و یژه‌ای وجود داردکه مراعات آن‌ها به هنگام دعا لازم است:
۱- درخواست چیزهای حلال از خداوند:
حافظ بن مردویه از ابن عباس نقل‌کرده است‌که‌گفت: این آیه نزد پیامبرصخوانده شد: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فِی ٱلۡأَرۡضِ حَلَٰلٗا طَیِّبٗا﴾[البقرة: ۱۶۸]. «ای مردم از چیزهای پاک و حلال زمین بخورید».
سعد بن و قاص برخاست و گفت: ای رسول خدا برایم دعاکن که دعایم مورد اجابت قرار گیرد. او فرمود: «یا سعد، أطب مطعمك تكن مستجاب الدعوة، والذی نفس محمد بیده إن الرجل لیقذف اللقمة الحرام فی جوفه ما یتقبل منه أربعین یوما، وأیما عبد نبت لحمه من السحت والربا فالنار أولى به»«ای سعد روزی حلال بخورو از روزی پاک و حلال استفاده‌کن، تا دعایت مورد اجابت و اقع شود، سوگند بدانکس که جان محمد درقبضه قدرت او است، هرکس لقمه حرام بخورد تا چهل روز دعائی از او پذیرفته نمی‌شود، و هرکس از روزی حرام و ربا تغذیه‌کند، آتش دوزخ او را شایسته‌تر است و جایش دوزخ است». در مسند امام احمد و صحیح مسلم از ابوهریره آمده است که پیامبرصگفت: «یا أیها الرسل كلوا من الطیبات واعملوا صالحا.إنی بما تعملون علیم .وقال:﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَیِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰكُمۡ﴾[البقرة: ۱۷۲]. ثم ذكر الرجل یطیل السفر أشعث أغبر، ومطعمه حرام، وملبسه حرام، وغذی بالحرام، یمد یدیه إلى السماء: یا رب، یا رب، فأنى یستجاب لذلك»«ای مردم خداوند پاک است و به جز پاک نمی‌پذیرد و خداوند مومنان را بدان چیز امرکرده است، که پیامبران را بدان امرکرده است، که می‌فرماید «ای رسولان از روزی پاک و حلال بخورید و کار شایسته انجام دهید. بیگمان من ازکردار شما آگاهم و بدان دانا هستم» و «ای مومنان از روزی پاک و حلالی که روزیتان‌کرده‌ایم بخورید» سپس ازکسی یادکردکه به مسافرت‌های طولانی می‌رود و پریشان موی و غبارآلود است و خوراک و پوشاک و غذایش حرام است که به آسمان دست دعا برمی‌دارد و می‌گوید: پروردگارا... چگونه دعای او پذیرفته می‌شود، هرگز».
۲- اگر ممکن باشد رو به قبله دعاکند. زیرا پیامبرصبرای طلب نزول باران، بیرون رفت، که به دعا پرداخت و طلب نزول باران‌کرد و رو به قبله نموده بود.
۳- روزها و اوقات و حالات شریف و نیکو و بهتر را برای دعا برگزیند مانند روزهای عرفات و ماه رمضان و روزجمعه و یک سوم مانده به آخرشب، و و قت سحرگاهان و هنگام سجده و هنگام نزول باران و فاصله بین اذان و اقامه نماز و هنگام برخورد سپاه مومنین با دشمن و به هنگام ترس و خوف و رقت قلب و دل نرمی.
الف- از ابی امامه نقل است که گفتند ای رسول خدا کدام دعا بیشتر مورد اجابت و اقع می‌شود؟ فرمود: «جوف اللیل الآخر»«در دل اواخر شب» و «دبر الصلوات المكتوبات»«و پس از ادای نمازهای فرایض پنجگانه». به روایت ترمذی و با سندی صحیح.
ب- ازابوهریره نقل است که پیامبرصگفت: «أقرب ما یكون العبد من ربه وهو ساجد، فأكثروا الدعاء فقمن أن یستجاب لكم»«نزدیک‌ترین و قت انسان به خداوند، هنگامی است که انسان به سجده می‌رود، پس در سجده بسیار دعا کنید که به اجابت شایسته‌تر و نزدیکتر است». بروایت مسلم در این باره احادیث فراوان در لابلای‌کتب، ذکر شده است.
۴- به هنگام دعا دست‌هایش را تا برابر شانه‌ها بلند کنند چه ابوداود از ابن عباس روایت کرده است که گفت: در هنگام تقاضا و درخواست از خداوند، دست‌ها را تا برابرشانه یا درهمان محدود بالا ببر و به هنگام استغفار با یک انگشت دست اشاره کن و به هنگام تضرع و زاری هردو دست خود را بگستران. از مالک بن دینار روایت است که پیامبرصگفت: «إذا سألتم الله فاسألوه ببطون أكفكم، ولا تسألوه بظهورها»«هرگاه در ضمن دعا چیزی از خداوند مسالت‌کردید، با کف دستان خود (رو به آسمان) این مسالت را انجام دهید نه با پشت دستانتان». و از سلمان روایت است که پیامبرصگفت: «إن ربكم تبارك وتعالى حیی كریم، یستحی من عبده إذا رفع یدیه إلیه أن یردهما صفرا»«بیگمان پروردگار بزرگوار شما با آزرم و بخشنده و کریم است و هرگاه بنده او با اخلاص دست دعا به پیشگاه او بردارد ازاو شرم دارد از اینکه او را با دست خالی برگرداند». یعنی همانگونه که انسان جوانمرد و سخی طبع شرم دارد از اینکه نیازمند را با دست خالی برگرداند خداوند که کرم محض است چگونه چنین‌کاری را می‌کند، هرگز.
۵- باید دعا و نیایش را با حمد و ستایش و ثنای خداوند و درود بر پیامبرصآغاز نمود (بدین‌گونه «الحمد لله رب ا‌لعالمین رالصلاه والسلام علی خیر خلقه محمد وآله اجمعین وبعد..»)زیرا ابوداود و نسائی و ترمذی که آن را تصحیح‌کرده است، از فضاله بن عبید روایت کرده‌اند که پیامبرصاز مردی شنید که در نماز دعا می‌کند بدون اینکه ثنا و ستایش خدا را بگوید و بر پیامبرصدرود و سلام بفرستد،گفت: این مرد شتاب بخرج داد. سپس او را خواند و به او یا به دیگران‌گفت: «إذا صلى أحدكم فلیبدأ بتمجید ربه جل وعز، والثناء علیه، ثم یصلی على النبی صلى الله»علیه و سلم، ثم یدعو بعد بما یشاء «هرگاه کسی از شما خواست بدعا پردازد، نخست تمجید و ثنای خداوند و درود بر پیامبرش‌صرا بجای آورد، آنگاه بدلخواه خویش دعا و نیایش‌کند».
۶- با حضورقلب و آگاهی و اظهار فقر و نیاز بدرگاه خداوند و عجزو لابه و زاری و صدای آرام بین آشکاری و پنهانی، بدعا بپردازد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَلَا تَجۡهَرۡ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتۡ بِهَا وَٱبۡتَغِ بَیۡنَ ذَٰلِكَ سَبِیلٗا١١٠﴾[الإسراء: ۱۱۰]. «بلند مگو دعای خویش را و پست مکن به یک بارگی، آوای خویش را و میان آن دو دار عا و ثنای خویش را».و باز هم گفته است: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡیَةًۚ إِنَّهُۥ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِینَ٥٥﴾[الأعراف: ۵۵]. «بخوانید پروردگار خویش را به زاری و نهانی بیگمان او دوست ندارد کسانی را که ازحد و اقعی درمی‌گذرند و دعای ناصواب می‌کنند و صدای خویش را بلند می‌کنند».ابن جریرگفته است:
«تضرع، بمعنی خواری و فروتنی در برابر خدا و تسلیم به اطاعت او است». و «خفیه» به معنی خشوع قلبی و یقین درست به و حدانیت و ربوبیت خدا، در قلب خود نه بطورآشکار و از روی ریا. در صحیحین - بخاری و مسلم -از ابوموسی اشعری آمده است که مردم صدای خویش را بدعا بلند می‌کردند، پیامبرصگفت: «أیها الناس اربعوا على أنفسكم فإنكم لا تدعون أصم ولا غائبا، إنما تدعون سمیعا بصیرا، إن الذی تدعون أقرب إلى أحدكم من عنق راحلته، یا عبد الله بن قیس ألا أعلمك كلمة من كنوز الجنة؟ لاحول ولاقوة إلا بالله»«ای مردم به خود رحم‌کنید و آهسته باشید، بیگمان شماکسی را نمی‌خوانیدکه‌کر و غایب باشد، بلکه او شنوا و بینا و حاضر است. آنکس که شما او را می‌خوانید، ازگردن شتر و مرکوبتان به شما، نزدیکتر است. ای عبدالله پسر قیس می‌خواهی سخنی را ازگنجینه‌های بهشت به شما بیاموزم؟ و آن: لاحول ولاقوة إلا باللهمی‌باشد». احمد از عبدالله پسر عمر روایت کرده است که پیامبرصگفت: «القلوب أوعیة، وبعضها أوعى من بعض، فإذا سألتم الله - أیها الناس - فاسألوه وأنتم موقنون بالاجابة، فإنه لا یستجیب لعبد دعاه عن ظهر قلب غافل»«دل‌ها ظروف هستند و بعضی‌گنجایش بیشتری دارند. ای مردم هرگاه چیزی را، از خداوند مسئلت‌کردید آنگونه مسئلت‌کنید، که به اجابت آن یقین داشته باشید. زیرا خداوند بدعای‌کسی که با قلب غافل و بدون آگاهی، او را می‌خواند، جواب نمی‌دهد و او را اجابت نمی‌کند».
۷- نباید دعا درباره‌گناه یا قطع صله رحم باشد. زیرا احمد از ابوسعید روایت کرده است که پیامبرصگفت: «ما من مسلم یدعو الله عزوجل بدعوة لیس فیها إثم ولا قطیعة رحم إلا أعطاه الله بها إحدى ثلاث خصال: إما أن یعجل له دعوته، وإما أن یدخرها له فی الآخرة، وإما أن یصرف عنه من السوء مثلها. قالوا: إذا نكثر؟ قال: الله اكثر»«هر مسلمانی که خدا را بخواند و دعائی را بکندکه درآن‌گناهی و قطع صله رحم نباشد، خداوند یکی از سه خصال را به وی می‌بخشد یا دعایش را در دنیا جواب می‌دهد و اجابت می‌کند و یا برای او ذخیره می‌کند و درآخرت پاداشش را به وی می‌دهد و یا اینکه باندازه آن بدی را از او باز می‌دارد. گفتند: پس ما فراوان دعا می‌کنیم. پیامبرصفرمود: و خداوند بیشتر ثواب می‌دهد و از آن عاجز نیست».
۸- نباید در اجابت تعجیل داشته باشید، زیرا مالک از ابوهریره روایت کرده است که پیامبرصگفت: «یستجاب لاحدكم ما لم یعجل یقول: دعوت فلم یستجب لی»«دعای شما مورد اجابت و اقع می‌شود مادام که تعجیل نکنید و نگوئید: من دعا کردم و لی مورد اجابت قرار نگرفت».
۹- دعا باید توام با باور و حزم به پذیرش آن باشد. زیرا ابوداود ازابوهریره نقل کرده است که پیامبرصگفت: «لا یقولن أحدكم: اللهم اغفر لی إن شئت، اللهم ارحمنی إن شئت، لیعزم المسألة فإنه لا مكره له»«هیچ‌کس ازشما بهنگام دعا نگوید: خداوندا مرا بیامرز اگر خواستی. خداوندا مرا رحم کن اگر خواستی. بلکه تقاضا و مسئلت از خداوند باید بطور جدی و جزمی باشد. بدیهی است که کسی نمی‌تواند خداوند را به اکراه به چیزی و ادارد».
۱۰- در دعا ازکلمات و سخنان جامع استفاده شود. همانگونه که خداوند راهنمائی فرموده است: ﴿رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِی ٱلدُّنۡیَا حَسَنَةٗ وَفِی ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ٢٠١﴾[البقرة: ۲۰۱]. «پروردگارا دردنیا و آخرت به ما نیکی و حسنه عطاکن و ما را از آتش دوزخ مصون فرما».زیرا پیامبرصکلمات جامع را در دعا می‌پسندید و غیر آن‌ها را رها می‌کرد. در سنن ابن ماجه آمده است‌که: مردی پیش پیامبرصآمد و گفت: ای رسول خدا کدام دعا بهتر است؟ پیامبرصبه وی گفت: از خدایت عفو و عافیت در دنیا و آخرت را مسئلت‌کن، سپس روز دوم و سوم نیزپیش پیامبرص، آمد و همین سئوال را تکرار کرد و پیامبرصهمان جواب را داد، پس پیامبرصگفت: «فإذا أعطیت العفو والعافیة فی الدنیا والآخرة فقد أفلحت»«هرگاه به تو عفو و عافیت دنیا و آخرت داده شد، بیگمان تو رستگار هستی». باز هم درآنجا آمده است که پیامبرصگفت: «ما من دعوة یدعو بها العبد أفضل من: اللهم إنی أسألك المعافاة فی الدنیا الآخرة» «هیچ دعائی بهتر نیست از این دعا: اللهم... خداوندا من معافات و عافیت و سلامتی دنیا و آخرت را از تو مسئلت دارم».
۱۱- پرهیز از نفرین بر خود و خانواده و دارائی خود: از جابر نقل است که پیامبرصگفت: «لا تدعو ا على أنفسكم، ولا تدعوا على أولادكم، ولا تدعوا على خدمكم، ولا تدعوا على أموالكم.لا توافقوا من الله تبارك وتعالى ساعة نیل عطاء فیستجاب لكم» «خود را و فرزندان خود را و خدم و اموال خود را نفرین نکنید.کاری نکنیدکه این دعای نفرین در ساعاتی باشدکه خداوند دعا را می‌پذیرد، آنوقت نفرین مورد اجابت قرار می‌گیرد. و شما پشیمان می‌شوید».
۱۲- تکرار دعا تا سه بار: از عبدالله بن مسعود روایت است که پیامبرصخوش داشت دعا را و استغفار را سه بار تکرارکند. بروایت ابوداود.
۱۳- هرگاه کسی بخواهد برای شخصی دیگر، دعا کند اول برای خودش دعا کند سپس برای او. خداوند می‌فرماید: ﴿رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لَنَا وَلِإِخۡوَٰنِنَا ٱلَّذِینَ سَبَقُونَا بِٱلۡإِیمَٰنِ﴾[الحشر: ۱۰]. «خداوندا ما را و برادران مومن پیش ازما را بیامرز».از ابی بن‌کعب روایت است که پیامبرصهرگاه از یکی نام می‌برد برای او دعا می‌کرد و از خود می‌آغازید. بروایت ترمذی با اسنادی صحیح.
۱۴- پس ازدعا دست‌ها را بر چهره مالیده و حمد و تمجید و ثنای خدا نمودن و درود بر پیامبرصفرستادن، دست بر چهره مالیدن از چند طرق روایت شده که همگی ضعیف هستند و حافظ ابن حجر گفته است که مجموعه آن روایت‌ها من حیث المجموع بدرجه حسن می‌رسند.