الاعتکاف= در مسجد ملازم شدن و از کار دست کشیدن
۱- اعتکاف: در لغت بمعنی ملازم شدن چیزی و نفس را بر آن حبس کردن است، خواه آن چیز خوب باشد یا بد. خداوند می‌فرماید: ﴿مَا هَٰذِهِ ٱلتَّمَاثِیلُ ٱلَّتِیٓ أَنتُمۡ لَهَا عَٰكِفُونَ٥٢﴾[الأنبیاء: ۵۲]. «چیستند این مجسمه‌هائی که شما در برابر آن‌ها بزانو نشسته و اعتکاف کرده‌اید؟».
معنی عاکفون در آیه: در برابر آن‌ها ایستاده و آن‌ها را پرستش می‌کنید. در فقه، اعتکاف بمعنی ملازم شدن مسجد و اقامت در آن بمنظور تقرب بخداوند است.
۲- دلیل شرعی اعتکاف: اجماع علما برآنست که اعتکاف یک عمل شرعی و دینی است. چه پیامبرصهرسال درماه رمضان ده روز در مسجد اعتکاف می‌کرد و چون سال مرگ آن حضرت فرا رسید، آن سال بیست روز اعتکاف کرد. بخاری و ابوداود و ابن ماجه مسئله اعکاف پیامبرصرا روایت کرده‌اند. یاران پیامبرصو همسرانش همراه او و بعد از او نیز اعتکاف را انجام داده‌اند. اعتکاف اگرچه تقرب بخدا است، و لی در فضیلت آن حدیث صحیحی نیامده است. ابوداود گفته است: به امام احمد گفتم: آیا درباره فضیلت اعتکاف چیزی شنیده‌ای؟ گفت: نخیر، مگر چیز ضعیفی.
۳- اقسام اعتکاف: اعتکاف به دو قسم سنت و و اجب تقسیم می‌شود. اعتکاف سنت، اعتکافی است که مسلمان آن را داوطلبانه و بمنظور تقرب بخداوند و طلب پاداش خیر آن و اقتداء به پیامبرصانجام می‌دهد. و بهتر است که این اعتکاف در دهه آخر رمضان باشد. اعتکاف و اجب، اعتکافی است که مسلمان آن را بر خویشتن و اجب می‌کند، مانند اینکه نذر معلق کند و بگوید: «لله علی أن أعتكف كذا»«بر من باد که در راه خداوند مدت روز اعتکاف کنم». یا اینکه نذر معلق کند و بگوید: اگر خداوند بیمارم را شفا بخشید برمن بادیه مدت روز را اعتکاف کنم. در صحیح بخاری آمده است که پیامبرصگفت: «من نذر أن یطیع الله فلیطعه»«هرکس نذر کرد، که خداوند را اطاعت کند، به نذر خویش و فا کند». باز هم در آن کتاب آمده است: که حضرت عمر گفت: ای رسول خدا من نذر کرده‌ام که یک شب را در مسجدالحرام اعتکاف کنم. پیامبرصگفت: «أوف بنذرك»«به نذرت و فا کن».
۴- زمان اعتکاف: زمان اعتکاف و اجب و قتی است که نذر کننده تعیین کرده است. اگر نذرکننده یک روز یا بیشتر را تعیین کرده باشد، بروی و اجب است که به نذرش و فا کند.
اعتکاف مستحب و قت مشخص و محدودی ندارد، هرگاه با نیت اعتکاف در مسجد توقف کرد، تحقق می‌پذیرد، خواه زیاد طول کشد یا مدت کوتاهی باشد و هر اندازه در مسجد بماند، به مقتضای آن از پاداش آن بهره‌مند خواهد شد. اگر از مسجد خارج شود سپس بدانجا برگردد، اگر قصد اعتکاف داشته باشد، باید تجدید نیت کند. از یعلی بن امیه نقل است که گفت: هر اندازه در مسجد توقف کنم، نیت اعتکاف می‌کنم. عطاء گفته است: هر اندازه کسی در مسجد توقف کند اعتکاف است و اگر کسی بامید پاداش نیک در مسجد نشیند او اعتکاف‌کرده است. و اگر قصد آن را نداشته باشد، اعتکاف نیست. کسی که در اعتکاف سنت باشد هر و قت بخواهد می‌تواند آن را قطع کند، اگرچه پیش از انقضاء مدتی باشد که نیت آن را کرده است. از حضرت عایشه روایت است، که هرگاه پیامبرصمی‌خواست اعتکاف کند، نماز صبح را می‌خواند سپس به محل اعتکاف می‌رفت. یکبار او خواست در دهه آخر رمضان اعتکاف کند. دستور داد که جائی برای او بسازند .
(یعنی در مسجد جائی برایش تهیه کنند و خیمه‌ای یا چیز خیمه مانندی برایش بزنند) و بنائی برایش ساختند. عایشه می‌گوید: چون دیدم که خیمه‌ای برای پیامبرصزدند. گفتم خیمه‌ای برای من نیز بزنند و برایم خیمه‌ای برپای کردند و هر یک از زنان پیامبرصنیز چنین‌کردند. چون پیامبرصنماز صبح را خواند نگاهی به خیمه‌ها انداخت و گفت: این‌ها چیست؟ آیا بدین‌کارتان قصد اطاعت از خدا را دارید؟ لذا پیامبرصدستور دادکه خیمه‌ی او را برچینند و همچنین به همسرانش نیز دستور داد که خیمه‌هایشان را برچینند و خیمه‌هایشان را جمع کنند . سپس پیامبرصاعتکاف را تا دهه اول شوال بتاخیر انداخت«.
اینکه پیامبرصدستورداد که همسرانش خیمه‌ای خود را جمع‌کنند و اعتکاف را ترک نمایند با اینکه نیت اعتکاف‌کرده و بدان شروع نموده بودند. پس دلیل است براینکه بعد ازشروع به اعتکاف جایزاست آن را قطع‌کرد.
در حدیث آمده است که شوهر می‌تواند همسرش را از اعتکاف بازدارد، اگر بدون اجازه وی مبادرت‌کرده باشد. و عموم علما نیز بر این رای هستند. در باره اینکه اگر شوهر بزن خود اجازه اعتکاف دهد آیا می‌تواند او را از آن باز دارد؟ بین علما اختلاف است. شافعی و احمد و داود می‌گویند او می‌تواند مانع زنش شود و او را از اعتکاف سنت بیرون آورد.
۵- شرایط اعتکاف: کسی که اعتکاف می‌کند باید مسلمان و اهل تمیز و از جنابت و حیض و نفاس . نیز پاک باشد. بنابراین کافر و بچه‌ای که اهل تمییز نباشد و جنب و حایض و نفساء نمی‌توانند اعتکاف کنند.
۶- ارکان اعتکاف: حقیقت اعتکاف عبارت است از توقف و ماندگاری در مسجد به نیت تقرب بخداوند. مادامی که ماندگاری درمسجد با نیت تقرب بخدا و عبادت او صورت نپذیرد، اعتکاف تحقق نمی‌یابد. دلیل و جوب نیت برای آن این آیه است: ﴿وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِیَعۡبُدُواْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِینَ لَهُ ٱلدِّینَ﴾[البینة: ۵]. «بآنان دستور داده نشده است، مگر اینکه خداوند را پرستش کنند و در برابر او اخلاص کامل داشته و آگاهانه او را پرستش کنند».و پیامبرصگفته است: «إنما الاعمال بالنیات، وإنما لكل امرئ ما نوى»«و هر عملی و قتی ارزش دارد و ارزش شرعی می‌یابد و معزیر است که توام با نیت و قصد باشد و به هرکس آن چیزی می‌رسد که قصد آن را کرده است».
و اما اینکه باید اعتکاف در مسجد صورت گیرد، بدین دلیل است که خداوند می‌فرماید: ﴿وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِی ٱلۡمَسَٰجِدِۗ﴾[البقرة: ۱۸۷]. «در حالیکه در مسجدها اعتکاف کرده‌اید با زنانتان آمیزش نکنید».اگر اعتکاف در غیر مساجد صحیح می‌بود، تحریم مباشرت و آمیزش با زنان بویژه در مسجد صورت نمی‌گرفت، چون مباشرت و آمیزش با اعتکاف منافات دارد نه با مساجد. پس جای اعتکاف خاصه در مسجد است و در غیر مسجد اعتکاف صحیح نیست.
۷- رای فقها درباره مسجدی که اعتکاف در آن منعقد می‌شود: فقها درباره مسجدی که اعتکاف در آن صحیح است اختلاف نظر دارند. ابوحنیفه و احمد و اسحاق و ابوثور می‌گویند: در هر مسجدی که شخص نمازهای پنجگانه را در آنجا می‌خواند و در آنجا نماز جماعت برپا می‌شود، اعتکاف صحیح است. چون روایت شده است که پیامبرصگفت: «كل مسجد له مؤذن وإمام فالاعتكاف فیه یصلح»«هر مسجدی که موذن و امام جماعت داشته باشد، اعتکاف در آن شایسته است». بروایت دارقطنی چون این حدیث مرسل ضعیف است، نمی‌توان بدان احتجاج کرد. امام مالک و امام شافعی و داود گفته‌اند: اعتکاف در هر مسجدی صحیح است، زیرا درباره تخصیص بعضی از مساجد، حدیث صحیحی نیامده است. شافعیه گفته‌اند: بهتر است که اعتکاف در مسجد جامع باشد. چون پیامبرصدر مسجد جامع اعتکاف نمود و نماز جماعت در مسجد جامع بیشتر برگزار می‌گردد. اگر در بین اوقات اعتکاف، نماز جمعه فاصله گردد، نباید در غیر مسجد جامع اعتکاف کند تا فضیلت نماز جمعه را از دست ندهد .
کسی که در اعتکاف است می‌تواند در گلدسته مسجد اذان گوید مشروط برآنکه در گلدسته در داخل مسجد یا صحن مسجد باشد و می‌تواند بر بالای بام مسجد نیز صعو دکند، چون گلدسته و بام مسجد جزو مسجد بشمار می‌آیند. اگر در گلدسته در خارج مسجد باشد چنانچه از روی عمد به گلدسته برود، اعتکاف او باطل می‌شود و حیاط مسجد بنابراین حنفیه و شافعیه و روایتی از احمد جزو مسجد است. و برای امام مالک و روایتی از احمد حیاط مسجد جزو مسجد نیست. بنابراین اعتکاف‌کننده نباید در مدت اعتکاف بحیاط مسجد برود. جمهور علما بر آنند که زن نمی‌تواند در مسجد خانه‌اش اعتکاف کند. چون مسجد خانگی مسجد محسوب نمی‌شود و بدون خلاف فروش مسجد خانگی جایز است و در حدیث صحیح آمده است که زنان پیامبرصدر مسجد النبی اعتکاف‌کرده‌اند.