تعریف زکات
زکات شرعاً بدان چیزی گفته می‌شود که انسان بعنوان «حق الله» از مال و دارایی خود خارج می‌نماید و به نیازمندان می‌دهد. بدان جهت زکات نامیده شده است که در آن امید برکت و فزونی و اصلاح و تزکیه و پرورش نفس با کارهای نیک، وجود دارد. چه از «زکات» بمعنی: رشد و پاکیزگی و برکت و فزونی، گرفته شده است. خداوند می‌فرماید: ﴿خُذۡ مِنۡ أَمۡوَٰلِهِمۡ صَدَقَةٗ تُطَهِّرُهُمۡ وَتُزَكِّیهِم﴾[التوبة: ۱۰۳]. «ای پیامبرصصدقه اموالشان را بگیر، تا بدین‌وسیله آنان را از آلودگی، بخل و گناهان پاک سازید و نفس آنان را تهذیب و اصلاح کنید». زکات یکی از پایه‌های پنجگانه اسلام است و در هشتاد و دو آیه قرآن همراه با «صلاة» ذکرشده است. دلایل فرضیت زکات، قرآن کریم و سنت پیامبرصو اجماع امت محمدصمی‌باشد:
۱- گروه محدثین ازابن عباس روایت کرده‌اند، که چون پیامبرصمعاذ بن جبل را (به صورت و الی یا قاضی) به سوی یمن گسیل داشت، فرمود: «إنك تأتی قوما أهل كتاب، فادعهم إلى شهادة أن لا إله إلا الله وأنی رسول الله، فإن هم أطاعوا لذلك، فأعلمهم أن اللهﻷافترض علیهم خمس صلوات فی كل یوم ولیلة، فإن هم أطاعوا لذلك فأعلمهم أن الله تعالى افترض علیهم صدقة فی أموالهم، تؤخذ من أغنیائهم وترد إلى فقرائهم، فإن هم أطاعوا لذلك فإیاك وكرائم أموالهم، واتق دعوة المظلوم، فإنه لیس بینها وبین الله حجاب»«همانا تو بمیان قومی می‌روی که اهل کتاب هستند، نخست آنان را به گفتن و پذیرش «اشهد ان لااله الا الله‌و اشهد ان محمدا رسول الله»بخوان، اگر آنان آن را پذیرفتند، پس آنان را آگاه کن که خداوند در شبانه روز، پنج نماز برایشان و اجب کرده است. سپس اگر آن را هم پذیرفتند، آنان را آگاه کن که خداوند تعالی پرداخت زکات اموال را نیز بر آنان و اجب کرده است، که بایستی از ثروتمندان آنان گرفته شود و به فقیران و نیازمندانشان داده شود، اگر آن را نیز پذیرفتند، برحذر باش از اینکه گرانبهاترین اموالشان را بعنوان زکات بگیری (این کار را مکن) و از دعای مظلوم پرهیز کن چون بین خدا و استجابت دعای مظلوم، پرده‌ای وجود ندارد».
۲- طبرانی در «الاوسط» و «الصغیر» از علی بن ابی‌طالب روایت کرده است که پیامبرصفرمود: «إن الله فرض على أغنیاء المسلمین فی أموالهم بقدر الذی یسع فقراءهم، ولن یجهد الفقراء إذا جاعوا أو عروا إلا بما یصنع أغنیاؤهم ، ألا وإن الله یحاسبهم حسابا شدیدا، ویعذبهم عذابا ألیما»«بی‌گمان خداوند آنقدر صدقه و زکات بر ثروتمندان مسلمان، و اجب کرده است که فقیران و نیازمندان را، کفایت می‌کند. و هیچ چیز نیازمندان مسلمان را، به مشقت و سختی گرسنگی و برهنگی دچار نمی‌کند، مگر بخل ثروتمندان‌شان. هان خداوند به سختی از آنان حساب می‌کشد و به عذاب دردناک گرفتارشان می‌نماید». طبرانی گفته است که تنها ثابت بن محمد زاهد این روایت را ذکر کرده است. حافظ گفته است: ثابت شخص موثوق به و راستگو است و بخاری و غیر او از او روایت کرده‌اند و در راویان دیگر این حدیث اشکالی نیست.
در آغاز اسلام در مکه که زکات و اجب گردید بطور مطلق بود، اموالی که بایستی از آن‌ها زکات پرداخت گردد و مقداری که بایستی پرداخت شود، مشخص و معین نشده بود، بلکه این مطلب به احساس بشر دوستی و بخشندگی مسلمانان و اگذار گردیده بود. در سال دوم هجرت -بنا بقول مشهور -مقداری که بایستی از هرنوع از انواع مال، پرداخت‌گردد فرض و معین و به تفصیل بیان‌گردید.
تشویق و ترغیب به پرداخت زکات (از طریق آیات):
۱) خداوند می‌فرماید: ﴿خُذۡ مِنۡ أَمۡوَٰلِهِمۡ صَدَقَةٗ تُطَهِّرُهُمۡ وَتُزَكِّیهِم بِهَا﴾[التوبة: ۱۰۳]. «ای پیامبرصاز اموال مومنان صدقه و و جوهاتی را بگیر، خواه اندازه آن معین و مشخص باشد مانند زکات فرض و خواه غیرمعین باشد مانند اعطای مال به مستحقین، بصورت داوطلبی، این صدقه را ازآنان بگیرتا روح آنان را ازآلودی بخل و طمع و آز و پستی و سنگدلی بر فقیران و مستمندان و بیچارگان و امثال اینگونه رذائل، پاکیزه نمائی و روحشان را پرورش دهی و خیر و برکات اخلاقی و عملی را در نهادشان بیفزایی و بدان استعلا بخشی تا شایستگی سعادت دنیا و آخرت را پیدا کنند».
۲) خداوند می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱلۡمُتَّقِینَ فِی جَنَّٰتٖ وَعُیُونٍ١٥ ءَاخِذِینَ مَآ ءَاتَىٰهُمۡ رَبُّهُمۡۚ إِنَّهُمۡ كَانُواْ قَبۡلَ ذَٰلِكَ مُحۡسِنِینَ١٦ كَانُواْ قَلِیلٗا مِّنَ ٱلَّیۡلِ مَا یَهۡجَعُونَ١٧ وَبِٱلۡأَسۡحَارِ هُمۡ یَسۡتَغۡفِرُونَ١٨ وَفِیٓ أَمۡوَٰلِهِمۡ حَقّٞ لِّلسَّآئِلِ وَٱلۡمَحۡرُومِ١٩﴾[الذاریات: ۱۵-۱۹]. «بی‌گمان متقیان و پرهیزکاران در بهشت باغ‌ها و چشمه سارهایی خواهند داشت. آنان این پاداش را از پروردگارشان، می‌گیرند، بدین‌جهت که پیش از قیامت، از نیکوکاران و بخشندگان و شب زنده داران بوده‌اند و تنها پاسی از شب خوابیده‌اند و بامدادان از پروردگار خود، طلب آمرزش کرده و در اموال و دارایی خویش سهمی و حقی برای محرومان و بیچارگان قرار داده‌اند».
دراین آیه خداوند بخشش و احسان را، یکی از بارزترین و یژگی‌ها و صفات نیکان قرار داده است و این احسان در شب زنده‌داری و نماز شب و طلب آمرزش در بامدادان بخاطر پذیرش پرستش الله و تقرب و نزدیکی به وی و همچنین دربخشش نسبت به محرومان و درماندگان و دادن حق آن‌ها از روی مهرومحبت بدانان، متجلی می‌شود و این‌کارها نشان احسان نیکان می‌باشد و کسانی محسن هستند، که چنین کارهائی را انجام دهند.
۳) خداوند می‌فرماید: ﴿وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتُ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِیَآءُ بَعۡضٖۚ یَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَیَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَیُقِیمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَیُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَیُطِیعُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓۚ أُوْلَٰٓئِكَ سَیَرۡحَمُهُمُ﴾[التوبة: ۷۱]. «مردان و زنان مومن دوست و خیرخواه همدیگرند و بعضی از آنان سرپرستی بعضی دیگر را بعهده می‌گیرند و به کارهای نیک امرکرده و از کارهای ناروا نهی می‌نمایند و نماز را بپای می‌دارند و زکات را پرداخت می‌نمایند و از خداوند و پیامبرصفرمانبرداری می‌کنند، آنان مورد رحمت و بخشش خداوند قرار خواهند گرفت».رحمت و برکت خدا شامل حال‌گروهی خواهد شدکه به خداوند ایمان داشته و نسبت به همدیگر مهر و رزیده و همدیگر را یاری‌کنند و به کارهای نیک دستورداده و از زشتی‌ها و ناروائی‌ها نهی‌کنند و بین خود و خدایشان بوسیله نماز پیوند برقرارسازند و با اعطای زکات به محرومان پیوند بین خویشتن را استحکام می‌بخشند.
۴) خداوند می‌فرماید: ﴿ٱلَّذِینَ إِن مَّكَّنَّٰهُمۡ فِی ٱلۡأَرۡضِ أَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُاْ ٱلزَّكَوٰةَ وَأَمَرُواْ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَنَهَوۡاْ عَنِ ٱلۡمُنكَرِۗ وَلِلَّهِ عَٰقِبَةُ ٱلۡأُمُورِ٤١﴾[الحج: ۴۱]. «آنان کسانی هستند که اگر ما به آنان در زمین اقتدار دهیم البته امر خدای تعالی را اطاعت‌کرده، نماز را به پا می‌دارند و زکات مال خویش را می‌دهند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، بازگشت و عاقبت هر امری بدست خداست یعنی مومنین موحد، اگر به قدرت و امارت برسند تکالیف شرعی خود را بجای آورده، نماز خوانده، زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند».
در این آیه خداوند پرداخت زکات را یکی از هدف‌ها و نتایج بقدرت رسیدن در روی زمین قرار داده است.